Deuteronomium is het hoogtepunt van de Thora. Dit Bijbelboek laat zien waar het in het Jodendom om gaat en is buitengewoon relevant voor onze huidige westerse democratie. Dat is de stelling die Jonathan Sacks verdedigt in het laatste deel van zijn Joodse lezing van de Thora. In zijn uitleg weet hij grote vragen heel dichtbij te brengen.
Jonathan Sacks (1948-2020) heeft zich als opperrabbijn van Groot-Brittannië uitvoerig beziggehouden met de vraag hoe kernthema’s uit het Jodendom kunnen bijdragen aan maatschappelijke vraagstukken. Eerder had hij al onderzoek gedaan naar politieke filosofie en naar het unieke karakter van het Jodendom vergeleken met de westerse filosofie. Deze thema’s komen terug in zijn uitleg van Genesis tot en met Deuteronomium, waarmee hij grote bekendheid kreeg. De delen over Genesis tot Numeri verschenen al eerder in Nederlandse vertaling.
Het boek is opgezet volgens het leesrooster van de synagoge. Per ”parasja” (het gedeelte dat die week gelezen wordt, meestal een paar hoofdstukken) schrijft Sacks een aantal thematische essays. Een register op de hele serie maakt het gemakkelijk om thema’s terug te vinden.
Deuteronomium gaat volgens Sacks over de samenleving. Een goede samenleving berust op een collectieve morele verantwoordelijkheid; dat is een voorwaarde voor persoonlijke vroomheid. Deuteronomium heeft de vorm van een verbond tussen God en mensen. Mozes laat zien hoe het samenleven in dat verbond eruitziet.
Een sterk punt van Sacks’ uitleg is dat hij voortdurend de verbinding legt tussen de Bijbeltekst en de hedendaagse samenleving. Hij verwijst daarbij niet zozeer naar de staat Israël als wel naar de Verenigde Staten, omdat het idee van een verbond tussen het volk en God daar sterk aanwezig is (”one nation under God”).
Sacks laat mooi zien hoe de westerse vrije samenleving verbonden is met Bijbelse waarden. Vaak houdt Deuteronomium ons een spiegel voor, bijvoorbeeld dat economie niet kan zonder een moraal en zorg voor de zwakken.
De stap van het Oude Testament naar de moderne democratische rechtsstaat gaat soms wel snel. Dat Deuteronomium allereerst gegeven is aan Israël in de cultuur van het oude Nabije Oosten komt minder aan bod. Sacks leest Deuteronomium nogal tijdloos als een richtlijn voor de samenleving. Of dat voor Joden en niet-Joden verschil maakt, bespreekt hij weinig.
De uitleg van Sacks is een mooi voorbeeld van Joodse spiritualiteit. Het dienen van God en het leven naar Zijn geboden is geen last, maar een vreugde. De Thora is een lied.
Heel veel is voor christenen zonder meer herkenbaar. Zo wijst Sacks op het gevaar van voorspoed. Het Jodendom heeft vele crises doorstaan, maar kan het ook een gebrék aan crisis overleven? De echte uitdaging is niet armoede maar rijkdom.
Sommige aspecten zijn kenmerkend voor het Jodendom, zoals de grote nadruk op menselijke verantwoordelijkheid en vrijheid (de vrije wil), of God Die in de mens gelooft. Het christendom noemt Sacks een enkele keer; niet op een negatieve manier, maar wel met de suggestie dat het in het christendom vooral over de erfzonde gaat. Dat Europeanen pas in de zeventiende eeuw voor het eerst zelf de Hebreeuwse Bijbel gingen lezen, zoals hij stelt, lijkt me echt onjuist: dat gebeurde in de kerk altijd al en verschillende kerkvaders en reformatoren deden dat ook in het Hebreeuws.
Dit boek is geen commentaar, waarin elk onderdeel van de Bijbeltekst wordt uitgelegd. Het wordt, naar rabbijnse traditie, wel gekenmerkt door een heel nauwkeurige lezing van de Bijbeltekst. Vervolgens luistert Sacks naar stemmen uit heel de Joodse geschiedenis. Zoals in de Joodse omgang met de Bijbel gebruikelijk laat hij verschillende opties soms naast elkaar staan, soms maakt hij een eigen keuze.
Als exegeet hield ik geregeld wel vragen over. Regelmatig poneert de auteur een betekenis of een nuance van een woord die mij twijfelachtig lijkt. Ook is het merkwaardig dat hij nergens ingaat op de verhouding tussen Israël en de Kanaänitische volken, terwijl dat in Deuteronomium toch wel een belangrijk thema is.
Sacks geeft niet steeds uitleg van een Bijbelgedeelte, soms is dat meer de aanleiding voor een breder thema dat hij bespreekt; maar hij geeft wel steeds stof tot nadenken. Hij wijst bijvoorbeeld op het onderscheid tussen feiten en herinnering. Herinnering kun je niet overlaten aan computers. Om je identiteit te bewaren moet je je die persoonlijk eigen maken en doorgeven. Daarom is in het Jodendom altijd veel nadruk gelegd op onderwijs, ver vóór de algemene leerplicht in het Westen. Dit boek is een mooie vorm van theologie voor een breed geïnteresseerd publiek. Het biedt veel om over na te denken, voor Israël, kerk en samenleving.
Deuteronomium. Boek van de samenleving, Verbond en dialoog – Joodse lezing van de Tora, Jonathan Sacks; uitg. Skandalon; 411 blz.; € 35,99
