Allebei zijn ze nog maar 28. Allebei willen ze niet lang meer leven. En allebei delen ze hun verhaal op sociale media en via de pers. Dennis Schouten en Zoraya ter Beek zijn hét gezicht van jongvolwassenen die hun doodswens delen met het grote publiek.

„Zoraya ter Beek heeft bijna alles wat een hart kan begeren”, begon het AD vorig jaar een interview met de jonge vrouw uit Oldenzaal. „Ze is slim. Heeft geen armoe. Een leuk huisje. Twee jolige katten. En een vriend die zielsveel van haar houdt, en zij van hem.” Zoraya zegt zelfs: „Ik heb alles.” Maar, concludeert de journalist, „dat ’’alles’’ is niet genoeg om voor te leven”. In de krant vertelt Zoraya over het euthanasietraject waar ze instapte vanwege „uitzichtloos en ondraaglijk” psychisch lijden. Ze kampt met autisme, depressie en borderline.

Tot vorige week twitterde de Twentse openhartig over haar traject. Op X vertelde ze over de proefdrukken voor haar rouwkaart, waarop de datum al staat, want „mijn wensdatum wordt hoe dan ook mijn sterfdatum”. Ze postte een foto van haar laatste tattoo met de tekst “The End”. Ze deelde een plaatje van de lijkkist die helemaal naar haar wens is gefabriceerd. Wit vanbuiten, zwart vanbinnen. Op de foto ligt ze er lachend in.

Vorige week verscheen daarnaast een autobiografie van youtuber Dennis Schouten. Voor het oog een leuke, vlotte, succesvolle vent. Maar Dennis heeft „al enkele jaren eigenlijk niet meer zo veel plezier in het leven”, onthulde hij in februari in een video – inmiddels ruim 450.000 keer bekeken. Hij heeft een „eenzame rotjeugd” achter de rug en voelt „niet de behoefte” zijn pensioen te halen. „Op papier heb ik het hartstikke goed, maar vaak haal ik daar geen geluk uit.”

„Als ik er geen zin meer in heb, ben ik dan aan iemand verplicht mijn leven te leiden?” vroeg de twintiger zich af in een interview met NPO Radio1. Op de vraag of hij ondraaglijk lijdt, antwoordde hij: „Ik zit hier, dus het is draaglijk voor mij om vandaag te leven.” Toch wil hij niet langer dan tien jaar door.

Lees ook

Míjn verhaal als onweerlegbaar argument

Piek

Wat is het effect van dit soort persoonlijke verhalen? Wat doen ze met kwetsbare mensen die zich herkennen in Zoraya en Dennis? Die uitzichtloosheid ervaren door psychisch lijden? Over die mediapublicaties schreef Expertisecentrum Euthanasie (voorheen: Levenseindekliniek) vorige week iets opvallends in zijn jaarverslag: „Na elk media-item zien we een piek in het aantal aanmeldingen van jonge hulpvragers met psychisch lijden.” Hoe groot die piek is, weet woordvoerder Elke Swart niet precies. „Het maakt natuurlijk nogal uit of het gaat om een eenkolommer in de krant of een indringend tv-fragment van iemand die op basis van psychisch lijden euthanasie krijgt.”

Bekend is dat media-aandacht bij suïcide kopieergedrag uitlokt. Het Werther-effect wordt dat ook wel genoemd, naar de roman ”Die Leiden des jungen Werthers” van de Duitse schrijver Goethe uit 1775. Daarin maakt de hoofdpersoon een einde aan zijn leven. De publicatie leidde tot een golf aan zelfdodingen, waarna het boek verboden werd.

Dat effect blijkt een paar eeuwen later niet gedateerd. In 2017 bracht de populaire tienerserie ”13 Reasons Why” op Netflix een zelfmoord expliciet in beeld. De makers wilden de suïcide waarheidsgetrouw weergeven „om te tonen hoe vuil, lelijk en pijnlijk het is en om er zeker van te zijn dat niemand dit ooit zou nastreven”. Ze bereikten het tegenovergestelde. In Amerika steeg het aantal zelfmoorden onder tieners na de verschijning van de film sterk. Na een debat van ruim twee jaar verwijderde Netflix de omstreden scène.

Copycateffect

Tussen kopieergedrag bij suïcide en euthanasie bij psychisch lijden zitten ontegenzeglijk veel parallellen, zegt ethicus Theo Boer. „Wanhoop genereert wanhoop. Doodswens creëert doodswens. Bij veel mensen, ook die niet suïcidaal zijn, leeft ergens op de achtergrond een ondertoon van somberheid. Door zoveel verhalen waarin euthanasie wordt gepresenteerd als goede oplossing voor psychisch lijden, kun je die gedachte bij sommigen activeren.”

Vooral mensen die zich met een ervaringsverhaal kunnen identificeren zullen zich erdoor aangesproken voelen, denkt hij. „Een psychiatrische patiënt kan dan denken: ik word ook elke morgen wakker met het gevoel dat ik niet meer door wil. Terwijl bijvoorbeeld het nieuws over de duo-euthanasie van oud-premier Van Agt juist ouderen zal aanspreken voor wie het verlies van een partner een vreselijk perspectief is.”

„Ondertoon van wanhoop kun je activeren door persoonlijke verhalen over euthanasie bij psychisch lijden” - Theo Boer, ethicus

Juist omdat een zogeheten copycateffect kan optreden, berichten media uiterst terughoudend over suïcide. 113 Zelfmoordpreventie maakt zich daar hard voor. Zo adviseert de organisatie journalisten geen details te vermelden over methode of middel en waarschuwt ze voor het romantiseren of dramatiseren van suïcide, door bijvoorbeeld te citeren uit een afscheidsbrief of dagboek.

Expertisecentrum Euthanasie geeft zelf aan dat media-aandacht een aanzuigende werking heeft. Is het dan niet vreemd dat persoonlijke verhalen over euthanasie bij psychisch lijden vaak zo onverbloemd en kritiekloos worden gebracht?

Eenzijdig

„Een jaar geleden had ik geen bezwaar gehad tegen dit soort verhalen”, bekent psychiater Sisco van Veen van het Amsterdam UMC. Hij startte onlangs met een onderzoek naar het effect van persoonlijke interviews met jonge mensen die euthanasie willen vanwege psychisch lijden. Over de uitkomsten valt nog niets te zeggen, maar wat hem opviel is de ongekende hoeveelheid ervaringsverhalen die afgelopen najaar in het nieuws kwamen. Zo was er in oktober vorig jaar bijna elke dag een verhaal in de media van iemand die de dood als enige uitweg zag.

Vorig jaar nam ook het aantal euthanasiegevallen vanwege psychisch lijden toe, met 20 procent ten opzichte van 2022. In totaal werd het leven van 138 mensen om deze reden beëindigd. Expertisecentrum Euthanasie (EE) zag het aantal hulpvragen van jongvolwassenen vanwege psychisch lijden stijgen, met bijna de helft. Het overgrote deel van deze verzoeken werd afgewezen of ingetrokken. Omdat mensen toch door wilden met leven, alsnog weer in behandeling gingen of hun medisch dossier niet wilden delen.

Media-aandacht over dit onderwerp is eenzijdig, vindt Van Veen. „Als je naar de cijfers kijkt, eindigen negen van de tien verzoeken van psychiatrische patiënten niet in euthanasie. Maar die verhalen heb ik niet gehoord of gelezen.” De groep mensen die zijn verzoek voortijdig intrekt, is drie keer zo groot als de groep die euthanasie krijgt. Dat lees je bijna nooit, terwijl het wel de realiteit is in de spreekkamer.”

Dapper

Is de stijging in het aantal aanvragen door media-aandacht volgens EE geen reden voor terughoudendheid met persoonlijke verhalen? „Daar ga ik niet over”, reageert woordvoerder Elke Swart. „Vaak hebben deze mensen de missie om een taboe te doorbreken en inzicht te geven in hun situatie. Ik vind het dapper dat zij hun verhaal willen vertellen.” Wel wil EE graag een representatiever beeld schetsen. „Afgelopen jaar was er veel aandacht voor jongvolwassenen, terwijl bij EE de gemiddelde leeftijd voor euthanasie bij psychisch lijden op 58 ligt.” Ook wil EE meer gaan benadrukken dat het om uitzonderingen gaat.

Swart wil niet spreken van een mogelijk copycateffect, want de Werther-theorie is volgens haar „wetenschappelijk gezien omstreden” en „niet bewezen”. Die bewering klopt niet, zegt Van Veen. „Er zijn goede studies naar gedaan. Natuurlijk is het lastig om een hard causaal verband aan te tonen. Dan zou je een groep suïcidale mensen moeten hebben, waarbij je aan de ene helft een bepaalde uitzending laat zien en aan de andere helft niet. En dan kijken wat er gebeurt. Dat is natuurlijk onethisch. Maar er zijn veel aanwijzingen in de hele geschiedenis en over de hele wereld dat bepaalde berichtgeving over zelfdoding leidt tot een toename ervan.”

„De groep mensen die zijn verzoek intrekt, is drie keer zo groot als de groep die euthanasie krijgt; dat lees je bijna nooit” - Sisco van Veen, psychiater en onderzoeker

Is er een reden om aan te nemen dat het copycateffect bij euthanasie anders werkt dan bij suïcide? Van Veen: „De kern van het Werther-effect is het idee dat de dood de oplossing is. Dat element was vorig jaar sterk aanwezig in de media.” Toch pleit hij er niet voor dan maar geen ervaringsverhalen over euthanasie meer te delen. „Deze extreem kwetsbare groep mag gehoord worden, juist omdat wij als maatschappij onvoldoende voor hen zorgen. Denk aan lange wachtlijsten, aanbod dat niet aansluit bij de hulpvraag, de sluiting van klinieken voor complexe zorg. Maar publiceer er wel over in de context, met cijfers erbij. En combineer het met herstelverhalen, waar een beschermend effect van uitgaat.”

Geromantiseerd

„Verhalen van hoop zijn zeker belangrijk”, beaamt Scarlet Hemkes, persvoorlichter bij 113. „Er is steeds meer aandacht voor euthanasie als oplossing en dat werkt destructief voor mensen die weinig hoop meer hebben.” 113 adviseert journalisten juist om suïcide „nooit als oplossing van een probleem” te beschrijven. Hemkes kan niet zeggen of de richtlijnen van haar organisatie een-op-een toegepast zouden moeten worden op verhalen over euthanasie bij psychisch lijden, omdat 113 is gespecialiseerd in het veilig berichten over suïcide. „Dat is wat anders dan euthanasie, waar een heel traject aan vooraf gaat.”

In ieder geval luistert de manier waarop media berichten nauw. „Hoe meer details, hoe meer mensen zich kunnen identificeren met de persoon in kwestie en hoe sneller ze getriggerd worden.” De richtlijn biedt dan ook zeker aanknopingspunten, denkt Lizanne Schweren van 113. Ze pleit voor een genuanceerder beeld. „Niet elk verhaal heeft een happy end. Over persoonlijke ervaringen hoeven media niet te zwijgen. Wel kun je zo’n verhaal presenteren naast een positief verhaal, informatie geven over hulp en de dood niet presenteren als mooie oplossing.”

Volgens Hemkes bestaat het risico dat euthanasie bij psychisch lijden geromantiseerd wordt. „Vaak zie je onder dit soort verhalen reacties staan als: „wat moedig”, „heb een goede reis”, „hopelijk heb je nu vrijheid en rust gevonden”. Daardoor wordt zo’n keuze fijn en mooi gemaakt.’’ Voor mensen die depressief of suïcidaal zijn is euthanasie niet per se de juiste uitkomst. Maar zij lezen dit ook.”

Spagaat

Over euthanasie bij psychisch lijden wordt bijna altijd kritiekloos bericht, zegt Theo Boer. „Media praten over een dappere patiënt, betrokken dokters, de familie die er blij mee is, een gelukkig einde van een lange lijdensweg, de betrokkene die eindelijk rust heeft, en schrijven dat dokters die niet wilden meegaan in de doodswens in gebreke zijn gebleven.”

De ethicus signaleert een spagaat. „Media plaatsen bij die verhalen een verwijzing naar hulp van 113. Terwijl de inhoud van het hele stuk vaak vol lof is over hulp bij zelfdoding. De boodschap is: „Als de dokter het doet, is het oké”, in plaats van: „Zoek de dood niet”.” Suïcide is echter niet totaal iets anders dan hulp bij zelfdoding. „Het grote verschil is dat bij euthanasie een arts de doodswens toetst en toepast. Daardoor is het minder gruwelijk en mogelijk minder impulsief. Maar het gaat nog steeds om de wens om het eigen leven actief te beëindigen.”

„Hoe meer details, hoe meer mensen zich kunnen identificeren met de persoon in kwestie en hoe sneller ze getriggerd worden” - Scarlet Hemkes, persvoorlichter 113

Boer hoopt dat media meer oog krijgen voor negatieve kanten, bijvoorbeeld het copycateffect. „Presenteer euthanasie vanwege psychisch lijden niet als maakbaar, maar als tragisch”, zegt hij. „Stel kritische vragen bij uitzichtloosheid en wilsbekwaamheid. Lang niet elke twintiger die uitbehandeld lijkt, is dat ook. De vraag is of psychiatrische patiënten überhaupt wel goed over een doodswens kunnen nadenken.” Boer weet dat tegen een persoonlijk verhaal vaak nauwelijks iets valt in te brengen, vanuit compassie met die persoon. „Dat betekent dat je dus heel terughoudend moet zijn met dat soort interviews.”

Verraden

Vorige week verscheen het zoveelste artikel over Zoraya ter Beek. Dit keer werd de loftrompet niet gestoken. The Free Press , een Amerikaans medium, schreef dat het lijden van een groeiend aantal westerse jongvolwassenen dat voor euthanasie kiest, „in veel gevallen te behandelen is”. Christelijke ethici plaatsten kritische kanttekeningen in het stuk en de journalist wees op het risico van zelfmoordbesmetting. Diverse Amerikaanse media namen het verhaal over.

Zoraya zelf was woest over de publicatie. Vanwege de stortvloed aan reacties op de „pulp” van The Free Press verdween ze plotsklaps van X. „Ik voel me verraden”, schrijft ze in een van haar laatste tweets. De laatste weken van haar leven zal ze daarom niet meer delen met het grote publiek.

Hebt u hulp nodig? Dan kunt u contact opnemen met 113 Zelfmoordpreventie via 113 of 0800-0113 (24 uur per dag bereikbaar) en 113.nl.