Sam Zwemer ontdekte 600 vergeten woorden van Datheen bij formulier avondmaal
Het veelgebruikte avondmaalsformulier van de hand van Petrus Datheen had ruim 600 woorden –vijf minuten voorleestijd– langer kunnen zijn. Dat ontdekte promovendus Sam Zwemer in een versie van Datheen zelf, uit 1568, waarvan nog één exemplaar over is.
Met zijn vrouw en kinderen is de inwoner van Leerdam (30) juist terug van een weekend in zijn ouderlijk huis nabij Terneuzen, waar hij in de plaatselijke gereformeerde gemeente in Nederland weer uit de psalmberijming van Datheen zong. „Dat voelt als thuiskomen”, zegt Zwemer. Met de zestiende-eeuwse gereformeerde prediker heeft de onderzoeker dus „ook een biografisch lijntje”.
De reden dat Zwemer veel met Datheen bezig is, komt door zijn promotieonderzoek –bij de Protestantse Theologische Universiteit– naar het Nederlandse avondmaalsformulier, dat Datheen in 1566 uitgaf als vertaling van het Duitse formulier dat was opgesteld in opdracht van keurvorst Frederik III van de Palts. Specifiek houdt Zwemer zich onder andere bezig met de 175 Bijbelse tekstverwijzingen die Datheen er in de kantlijn bij schreef – en die in latere uitgaven weer verdwenen.
De adem stokte in mijn keel: ik ontdekte vijf pagina’s onbekende tekst
Terloops deed hij een bijzondere ontdekking, in een van de tientallen edities van de psalmberijming van Datheen vanaf 1566, waarachter vaak de liturgische formulieren voor onder andere doop en avondmaal werden afgedrukt.
Doorakkeren
Het gaat om een uitgave uit 1568, door Datheen zelf „oversien en verbetert” zoals de titelpagina meldt, en gedrukt in Heidelberg, de plaats waar Datheen ook de eerste editie liet drukken. Van de uitgave is welgeteld één exemplaar over en dat ligt in Wenen. Vanuit eerder onderzoek beschikte de bibliotheek van de Vrije Universiteit Amsterdam over microfiches –kleine negatieven– van deze editie. Deze trof Zwemer gedigitaliseerd aan in een database. „Ik ben die op mijn scherm gaan doorakkeren. In het begin van het formulier zag ik nauwelijks verschillen, maar toen stokte de adem in mijn keel: ik ontdekte vijf pagina’s onbekende tekst.”
Die nieuwe tekst is te vinden op drie plekken in het formulier. Allereerst is er, tussen de aansporing om „onze harten hemelwaarts te verheffen” en de eigenlijke bediening van het avondmaal, een nodiging ingevoegd. Dit betreft een citaat uit 1 Korinthe 5:7-8 (zie ”Wat Datheen toevoegde”). Een tweede uitbreiding betreft de zogeheten uitdelingswoorden bij zowel het brood als de beker, die beginnen met „Neemt, eet, gedenkt en gelooft”. Deze woorden zijn ook in de nu gangbare editie, die teruggaat op een Middelburgse uitgave uit 1611, terechtgekomen, maar stonden niet in de eerste uitgave van 1566.
De derde toevoeging staat na de bediening en gaat vooraf aan de woorden uit Psalm 103. Deze uitgebreide passage onderwijst over drie thema’s: de wijze waarop gelovigen gemeenschap hebben met Christus –„dit te geloven brengt ons een onuitsprekelijke rust en blijdschap in onze consciënties”–, het perspectief op „de toekomstige maaltijd met Abraham, Izak en Jakob in het Rijk Gods” en „een vroom en godzalig leven” jegens God en de naaste, gemotiveerd vanuit het lijden van Christus: „dat wij Zijn waarheid nimmermeer verlaten, gelijk Hij ons in de laatste nood niet verlaten heeft”. Een belangrijke inhoudelijke toevoeging vindt Zwemer deze passage, en bovendien opvallend. „De bestaande literatuur noemde precies deze drie thema’s als ontbrekend in het formulier.”
Engelse vluchtelingen
De uitgebreide editie van 1568 sneeuwde onder door de ongeveer vijftien edities die in de voorgaande twee jaren al in omloop waren gebracht. Toch is deze niet alleen inhoudelijk, maar ook historisch erg belangrijk, vindt Zwemer. De editie laat zien dat Datheen zich niet alleen door de theologen uit de Palts liet beïnvloeden, maar ook door het kerkboek van Martin Micron van de vluchtelingengemeente in Londen, waar Datheen zelf eerder had gekerkt. Zo komt de in 1568 toegevoegde nodiging „letterlijk bij Micron vandaan”.
Datheen gaf onderwijs over de gemeenschap met Christus, de toekomstige maaltijd en het leven uit dankbaarheid
Bovendien is de editie 1568 „een ontbrekende schakel” in het historisch onderzoek naar de synode van Dordrecht in 1574, aldus Zwemer. Die synode gaf opdracht tot bepaalde aanpassingen in de formulieren. De editie die als gevolg daarvan in 1580 uitkwam, blijkt verschillende elementen uit ”1568” te bevatten.
Zwemer publiceerde zijn ontdekking onlangs in een wetenschappelijk tijdschrift. Ook schrijft hij erover in een onderzoeksbundel over de synode van 1574, die deze zomer verschijnt. Gaat de Gereformeerde Bijbelstichting –waar Zwemer anderhalve dag per week werkzaam is als wetenschappelijk medewerker– nu een uitgebreide editie van het avondmaalsformulier uitgeven? „Dat denk ik niet, al volgt het bestuur mijn onderzoek met belangstelling. Maar een besluit over een fundamentele kwestie als de uitbreiding van het avondmaalsformulier moeten de kerken nemen.”
