Op 24 februari 2022 viel Rusland buurland Oekraïne binnen. Een opmerkelijke gebeurtenis, omdat de Russische regering in 1994, drie jaar na de Oekraïense onafhankelijkheid, de soevereiniteit van het land erkende. De toenmalige regering in Kyiv gaf namelijk in dat jaar haar vele kernwapens op in ruil voor een overeenkomst waarin Rusland, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk de soevereiniteit van het land garandeerden. Het ging begin 1992 om ongeveer 1900 strategische kernkoppen, 176 intercontinentale ballistische raketten, 44 strategische bommenwerpers en bijna 180 silo’s voor SS-19- en SS-24-raketten op Oekraïens grondgebied.

In het Memorandum van Budapest uit 1994 beloofde Moskou zich te onthouden van dreiging met of gebruik van geweld tegen de buurlanden Oekraïne, Wit-Rusland en Kazachstan, behalve in geval van zelfverdediging. Zo’n tien jaar later was de geopolitieke situatie totaal anders. Het conflict ontstond in het voorjaar van 2014, nadat in februari de pro-Russische Oekraïense president Viktor Janoekovytsj was afgezet, tijdens de Revolutie van de Waardigheid. Er ontstond een opstand, gesteund door Rusland. De opstandelingen wisten delen van de Donbas in handen te krijgen, evenals de Krim. Het doel was om de gebieden in te lijven bij de Russische Federatie. Zo ontstonden gevechten, die Poetin in 2022 liet escaleren tot een totale oorlog.

Het Westen steunt president Zelensky in deze oorlog, hoewel de publieke opinie intussen een zekere oorlogsmoeheid laat zien. Oekraïense offensieven waren niet echt succesvol, zodat hoge militairen en bestuurders vervangen werden. De tijd dringt, want binnenkort houden de Verenigde Staten presidentsverkiezingen. Als Donald Trump die wint, is het de vraag of Amerika Oekraïne militair blijft steunen. Zelensky moet dus nadenken over andere oplossingen.

Neutronenbommen

Een optie voor Oekraïne is de afkondiging van een algemene mobilisatie, al ligt dat omstreden in het land. Een andere mogelijkheid is een flinke uitbreiding van de eigen defensie-industrie. Daarnaast zullen nieuwe wapensystemen en andere militaire strategieën worden ingezet. Een optie is bijvoorbeeld dat de oorlog met geavanceerde drones wordt uitgebreid.

In deze uitputtingsoorlog tussen ongelijke tegenstanders zal de Oekraïense legerleiding uitgaan van een scherpe kosten- en batenanalyse. Rusland heeft immers een overwicht aan militairen en (geïmporteerd) materieel. De vraag is of de legerleiding in uiterste nood bereid is de nucleaire drempel te overschrijden door met drones kleine neutronenbommen in te zetten. De Amerikanen produceerden bijvoorbeeld neutronenbommen van ongeveer 65 kilo.

Moeilijke situatie

Als dit gebeurt, wat is dan de reactie van de NAVO, de Verenigde Staten en Rusland? Het Westen komt dan in een moeilijke politieke situatie. Neutronenwapens hebben een sterke stralingsdosis en beschadigen daardoor alles (mensen en elektronica) wat zich binnen een straal van 2 kilometer van de explosie bevindt. Het is moeilijk om objecten en personen tegen deze uitwerking te beschermen.

Neutronenbommen worden in de praktijk nog niet gebruikt tegen tanks of legervoertuigen, hoewel ze daarvoor wel heel geschikt zijn. Tot nu toe is het plan om deze bommen als defensief wapen tegen intercontinentale raketten in te zetten. De neutronen vernietigen namelijk de elektronica van raketten. Het is bekend dat Rusland een speciaal wapenprogramma voor neutronenbommen heeft.

Oekraïne heeft zelf grondstoffen voor de fabricatie van neutronenbommen. Zo wordt er uranium gewonnen bij Smolinskaya en Ingulskaya (regio Kirovograd). Het Oekraïense staatsbedrijf voor uraniumwinning en -verwerking, VostGOK, exploiteert ook nog de mijn Novokostiantynivska (Alekseyevka, Charkiv). Oekraïne heeft verder de kennis in huis (uit de Sovjettijd) om met behulp van hoogverrijkt uranium of gescheiden plutonium kernwapens te ontwikkelen. Het opzetten van zo’n infrastructuur zal tijd én veel geld kosten.

Wankelende wereldorde

Voor de internationale wereldorde vormt de inzet van kernwapens een bedreiging. De wapens zijn niet zozeer bedoeld om in te zetten, maar vooral om af te schrikken. Door de inzet van kernwapens zal dat beeld veranderen. Zo kunnen (niet-westerse) landen als Iran en China tactisch nucleaire wapens als acceptabel gaan zien in hun strijd tegen bijvoorbeeld Israël of Taiwan. In zo’n drastisch veranderde context zullen de Verenigde Staten (onder leiding van Donald Trump?) en de NAVO (met Mark Rutte als secretaris-generaal?) moeten beslissen over hoe ze zullen reageren.

Oekraïne ontmantelde zijn kernwapens voor een verdrag dat niet nageleefd wordt. Dit is een slechte ontwikkeling. Want als een land afstand doet van kernwapens maar vervolgens het doelwit wordt van een nucleair bewapend land, geeft dat een verkeerd signaal aan andere landen die kernwapens willen (her)ontwikkelen.

De auteur is werkzaam geweest als beleids- en stafmedewerker Buitenlandse Zaken en Defensie in de Tweede Kamer.