De blauwe vlag van Unesco, wapperend aan het pand tegenover het zestiende-eeuwse stadhuis van Franeker, verraadt dat achter de gevel een wereldwonder schuilgaat. Op deze doordeweekse ochtend zijn er bezoekers uit binnen- en buitenland, zoals inmiddels al 242 jaar gebruikelijk is. Maar het is er drukker dan anders. Een leraar uit Duitsland vraagt bij de ingang van het Eise Eisinga Planetarium of hij met twintig tieners nog naar binnen kan. Zonder reservering, zegt hij verontschuldigend.

De medewerkers van het museum kunnen de grote toeloop nauwelijks aan, maar niemand wordt de kans ontnomen om het historische meesterwerk te bewonderen. Sinds 19 september staat het oudste werkende planetarium ter wereld naast onder andere de Taj Mahal en de Chinese Muur op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Die status markeert dat het monument veilig moet worden bewaard voor toekomstige generaties.

Adrie Warmenhoven is sinds 2001 directeur van het museum, dat per jaar ruim 60.000 bezoekers ontvangt. Hij kan de toewijzing nauwelijks geloven. Vanuit de videozaal keek hij op 19 september met collega’s en betrokkenen naar de uitreiking in het Saudische Riyad. Een dag later werden duizend glazen champagne uitgedeeld in de stad. „Ik was ontroerd. Twintig jaar hebben we met elkaar gewerkt om deze status te bereiken. Als museum vinden wij het planetarium fantastisch, heel Friesland vindt dat ook, maar het blijft spannend of dat genoeg is voor wereldwijde erkenning.”

Pareltje

De Belgische delegatie in Riyad noemde het Eise Eisinga Planetarium „het pareltje van Friesland”. De ogen van Warmenhoven glimmen bij het herhalen van dat compliment. De directeur geeft een rondleiding in het bescheiden museum, dat in beginsel niet meer beslaat dan een doorsnee woonhuis. De ruimtes staan vol: sinds de bekendmaking is het aantal dagelijkse bezoekers verdubbeld van 150 naar 300.

Verregaande interesse

Het nagebouwde zonnestelsel stamt uit 1781. Gemaakt door Eise Eisinga (1744-1828), wolkammer van beroep, net als zijn vader, maar met een verregaande interesse in de sterrenkunde. In het museum wordt hij aangeduid als boerenprofessor; Eisinga kwam nooit verder dan de lagere school. „Een amateur met exceptionele capaciteiten”, zegt Warmenhoven.

Een bericht in de Leeuwarder Courant was voor Eisinga in 1774 de aanleiding om zijn planetarium te construeren. Door een zeld­zame samenstand van verschillende planeten en de maan zou de aarde vergaan, kondigde ds. Eelco Alta uit Bozum aan. Nepnieuws. De wolkammer wist door zijn astronomische kennis wel beter en bouwde een omvangrijk en ingenieus stelsel aan het plafond, zodat iedereen in de universiteitsstad Franeker kon waarnemen hoe planeten werken. Na voltooiing woonde Eisinga in zijn levenswerk.

Na een kruip-door-sluip-door­rou­te in het museum opent Warmenhoven de deur van de woonkamer van Eisinga. In originele staat. Op het helderblauwe plafond zijn zwarte strepen, witte cirkels en illustraties voor de sterrenbeelden aangebracht. In het midden van het samenspel van lijnen hangt de zon. Uit sleuven steken koorden met daaraan de hemellichamen die waarachtig bewegen door het zonnestelsel, op de minuut nauwkeurig.

Schaal

Een millimeter in het planetarium van Eisinga beslaat in werkelijkheid een miljoen kilometer. Dat maakt de schaal 1 op 1 biljoen. De rondgangen van de planeten zijn identiek aan de werkelijkheid. Mercurius draait in 88 dagen om de zon, Saturnus meer dan 29 jaar.

Een ouder echtpaar uit Sittard is na de bekendmaking van Unesco voor het schaalmodel naar Friesland gekomen. Aandachtig luisteren ze naar de uitleg van Warmenhoven. Naderhand spreken ze van „een mirakel van adembenemende schoonheid”. Ook de meerderheid van de Duitse jongeren staart met open mond naar het plafond.

Aandrijvende slingerklok

Op zolder komen het genie en het handwerk van Eisinga samen: 60 wielen, 6000 spijkers en 9 gewichten steken zo in elkaar dat het geheel onder het plafond blijft bewegen. Vrijwel elk detail van het raderwerk is nog in originele staat. Bezoekers in de 21e eeuw horen hetzelfde getik van de aandrijvende slingerklok als Eisinga vanuit zijn bedstee.

„Hij wordt geprezen om zijn kennis van de astronomie”, zegt Warmenhoven. „Net zo bewonderenswaardig is zijn talent voor ambacht, Eisinga bezat het vermogen om het planetarium zelf te maken. Het kostte mij jaren om het hele systeem te begrijpen.”

Eisinga, die vanaf het begin een educatieve functie voor zijn nagebouwde zonnestelsel voorzag, liet een handleiding achter voor het nageslacht. Het eerste gastenboek bleef bewaard, Eisinga werd daarin bedankt voor zijn uitleg. „Daarom zijn we ook zo blij met het verlenen van de status van wereld­erfgoed. Eise wilde zijn planetarium met de wereld delen, hij was waarschijnlijk heel trots geweest.”