Mark Rutte was in velerlei opzicht een unieke premier. Dat bleek om maar wat te noemen op 2 augustus vorig jaar toen hij 4310 dagen op zijn post zat en daarmee Ruud Lubbers, een van zijn voorgangers, onttroonde als recordhouder.
Tegelijk was hij een regeringsleider die zich bij het maken van beleidskeuzes minstens zo veel liet leiden door de omstandigheden als door zijn principes. Dat verklaart ook waarom de hervormer Rutte uit het VVD/PvdA-kabinet (2012-2017) zich in Rutte IV moest ontpoppen tot een anti-hervormer, die een deel van het beleid dat hij zelf had ingevoerd noodgedwongen weer moest terugdraaien.
Voorbeeld 1 is de basisbeurs. In 2015 afgeschaft ten faveure van het leenstelsel, in 2023 geherintroduceerd omdat de ongewenste gevolgen van het fenomeen leenangst voor studenten veel groter bleken dan gedacht. Voorbeeld 2: de participatiewet. Die zou zorgen voor de reactivering van onder anderen langdurig werklozen, maar moet grondig worden herzien, zo heeft het SCP inmiddels vastgesteld. Voorbeeld 3: de jeugdzorg. „Één gezin, één plan, één regisseur”, kraaide Rutte II. Oftewel, hevel de zorg maar over naar gemeenten die het allemaal efficiënter kunnen omdat ze veel dichter bij de burger staan. Intussen staat het water de grote, specialistische ggz-centra aan de lippen en zijn de kosten voor lichte jeugdhulp geëxplodeerd.
Ook het stikstofbeleid van Rutte IV wijkt nogal af van dat van Rutte II. Eerst was er het Programma Aanpak Stikstof (PAS), een beleidsinstrument met een hoog voor-elk-wat-wilsgehalte. Later volgde er alsnog een onbesuisde tegenreactie, waarover het laatste woord nog niet is gezegd. Door zijn oogharen zal de regeringsleider, die maandag zijn vertrek aankondigde, de ontknoping ongetwijfeld belangstellend blijven volgen. Maar dan vanaf de zijlijn, zijn rol is sinds maandag uitgespeeld.
„Alle politieke levens eindigen in tranen”, wist de Britse classicus en politicus John Enoch Powell al. Voor zijn ogen heeft Rutte dat meermaals zien gebeuren. Hij zag het roemloze einde van Ivo Opstelten, van Fred Teeven, van Kamervoorzitter Anouchka van Miltenburg en meer recent van de ministers Eric Wiebes en Dennis Wiersma. Nu hij zelf door de zijdeur vertrekt, rijst de vraag welke van zijn afwegingen doorslaggevend is geweest voor zijn keus daarvoor.
De gedachte dat hij een verkiezingsnederlaag voorzag als hij zich nog een keer beschikbaar zou stellen als lijsttrekker en dat tranendal wilde vermijden, ligt voor de hand. Maar niet valt uit te sluiten dat Mark Rutte zich mede klein heeft willen maken omwille van het landsbelang en dat van de VVD. En heeft willen voorkomen dat hij bij de komende formatie, net als in 2021, weer een sta-in-de-weg zou zijn.
Want hoe ver zijn macht ook reikte, Rutte had ook de gave zichzelf op cruciale momenten heel klein te maken. Het moet gezegd: ook dat heeft hij in bijna dertien jaar premierschap geregeld op voorbeeldige wijze laten zien.
