In een omvangrijk boek van ruim 500 bladzijden beschrijft de Vlaamse historicus Francis Weyns de ontwikkelingen die leidden tot de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (1776) en de Franse Revolutie (1789), waarbij hij aan Frankrijk de meeste aandacht besteedt. Daarbij beperkt hij zich niet tot de politieke en sociaal-economische ontwikkelingen, hij beschrijft ook de verlichtingsideeën die tot de Franse Revolutie leidden. Daarnaast wijdt hij vele bladzijden aan de genotzucht en decadentie van de bovenlaag van de Franse samenleving.

De Amerikaanse kolonisten hadden zich lange tijd verbonden gevoeld met de Britse monarchie. Maar geleidelijk aan groeide er steeds meer weerstand tegen de druk die werd uitgeoefend vanuit het moederland, dat de koloniën als een wingewest beschouwde, tegen de aantasting van de vrijheid. In zijn geschrift ”Common Sense” (1776), dat buitengewone weerklank vond, formuleerde de Engels-Amerikaanse filosoof Thomas Paine een felle aanklacht tegen de monarchie als instituut, die hij verantwoordelijk stelde voor ongelijkheid en tirannie. Hij riep op tot gelijkheid en onafhankelijkheid.

Predikanten

In de strijd voor vrijheid lieten predikanten op het Amerikaanse platteland zich evenmin onbetuigd. Met een beroep op het Oude Testament riepen zij hun gemeenteleden op zich tegen de Britten te verzetten. De oproepen hadden succes: „Op het Amerikaanse platteland groeit het protest tot een massaal verzet”, schrijft Weyns. „”An appeal to heaven” zal als strijdkreet op alle vlaggen in Massachusetts prijken: met God aan hun zijde hoeven de kolonisten niets te vrezen.”

Religieuze verwijzingen zijn ook te vinden bij Thomas Jefferson (1743-1826), de geestelijke vader van de Amerikaanse natie. Hij vergeleek de Amerikaanse Revolutie (1765-1791) met de tocht van het volk Israël door de woestijn, op weg naar het Beloofde Land.

Religieus van karakter was ook de Onafhankelijkheidsverklaring, waarin werd gesteld dat alle mensen als gelijken door hun Schepper zijn geschapen en met zekere, onvervreemdbare rechten zijn begiftigd. Godsdienst vormde de rode draad van de Amerikaanse Revolutie. Bij de Franse Revolutie was dit juist niet het geval.

Ochtendritueel

De achttiende-eeuwse politieke structuur in Frankrijk was een heel andere dan die in Amerika. Er was sprake van een absolute monarchie, waarmee een sterke persoonscultus van de vorst was verbonden. Wat Weyns bijvoorbeeld schrijft over het ochtendritueel van de koning en de vele mensen die voor hem de meest absurde diensten moesten verrichten, is verbijsterend en verbazingwekkend. Nóg meer verbazing en verbijstering wekt de beschrijving van het zedeloze en liederlijke leven van vorsten, hof, adel, geestelijkheid en rijke burgerij, waarbij doelbewust morele grenzen werden overschreden.

De libertijnse geest, zo schrijft de auteur, werd bovendien gevoed door een niet-aflatende stroom van erotische publicaties; geen wonder dat in een stad als Parijs de prostitutie in meer of minder verfijnde vormen welig tierde. In die zin is dit boek ook een zedengeschiedenis. Behalve door de zedeloosheid werd de Franse samenleving gekenmerkt door armoede, grote aantallen vondelingen, talloze excentriekelingen en een uiterst wrede rechtspraak.

Afgrond

In de loop van de achttiende eeuw werden de geesten door verlichtingsdenkers als Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) rijp gemaakt voor de ideeën van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Financieel-economische crises brachten Frankrijk aan de rand van de afgrond, de onvrede over de monarchie en de rijkdom en macht van de adel namen steeds meer toe.

In een historische vergadering in de nacht van 4 op 5 augustus 1789 besloot de Nationale Vergadering, gedomineerd door de derde stand, Frankrijk te vormen tot een eenheidsstaat waarin voor iedereen dezelfde rechten en plichten golden. Een nieuw en verlicht tijdperk in de geschiedenis van Frankrijk en de mensheid –van meet af aan kende men aan de revolutionaire idealen een universele geldigheid toe– was aangebroken. Dit althans was het geloof, de werkelijkheid was heel anders.

Terreur

Vanaf het begin vormde geweld een essentieel onderdeel van de Franse Revolutie –haar collectieve energiebron, zo is wel opgemerkt– en afgrijselijk en misdadig was de terreur die ging heersen. Terreur die voortvloeide uit de revolutionaire ideologie van vrijheid, gelijkheid en broederschap. In zijn ”Ongeloof en revolutie” (1847) heeft Groen van Prinsterer dit op overtuigende wijze aangetoond, en Weyns, hoewel hij Groen van Prinsterer niet noemt, komt tot dezelfde conclusie: „De Franse Revolutie heeft de achttiende eeuw op haar grondvesten doen daveren. Vanaf nu deinst ze er niet meer voor terug om de roep naar ”vrijheid, gelijkheid en broederschap” met bloed te ondertekenen.”

In het voetspoor van de Franse Revolutie zouden andere en nog veel ergere revoluties volgen. Dit onderhoudend geschreven maar hier en daar al te vlot getoonzet boek, waarin voetnoten ontbreken, geeft een goed overzicht van een eeuw die van grote invloed is geweest op de ontwikkeling van de moderne westerse samenleving.

Boekgegevens

”De adembenemende 18e eeuw. Revolutionairen, avonturiers, libertijnen & puriteinen; het tijdperk dat de wereld voorgoed veranderde”, Francis Weyns; uitg. Borgerhoff & Lamberigts; 541 blz.; € 35,-