De Argentijn Jorge Mario Bergoglio is bij het grote publiek nauwelijks bekend als hij op 13 maart 2013 op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek in Rome verschijnt. Maar al snel leert iedereen de opvolger van de afgetreden paus Benedictus XVI kennen als een eenvoudige bisschop van Rome, die gevangenen de voeten wast en aandacht vraagt voor de armen en de aarde. Hij weigert rondgereden te worden in de pauselijke limousine en stapt liever met andere kardinalen mee in de bus. Het aantal omhelzingen bij zijn rondes over het Sint-Pietersplein zijn niet te tellen. Het levert hem de bijnaam ”knuffelpaus” op.

Franciscus krijgt al snel het label progressief te zijn, schrijft de Vlaamse filosoof en theoloog Emmanuel Van Lierde in zijn eerder deze maand verschenen boek ”Paus Franciscus. De conservatieve revolutionair”, zeker in vergelijking met zijn voorgangers. Maar klopt dat beeld ook?

Schandalen

Bergoglio, geboren op 17 december 1936 in Buenos Aires, krijgt in 2013 de leiding over een kerk in stormachtig weer. Rooms-katholieken schamen zich voor de vele misbruikschandalen; in de bank van het Vaticaan wordt flink gesjoemeld en de ‘butler’ van Benedictus XVI lekt vertrouwelijke documenten.

Rustig aan doen zit er voor de dan 76-jarige Franciscus dus niet in. Naast het houden van de dagelijkse eucharistievieringen, audiënties en toespraken schrijft hij massa’s pauselijke documenten. En hij is veel onderweg: Franciscus maakt in tien jaar tijd ruim dertig reizen binnen Italië en veertig buitenlandse reizen, vooral naar landen in de periferie, getekend door interne conflicten. Om daar vrede en verzoening te brengen. Ondertussen vinden er ook nog meer dan 900 heiligverklaringen en bijna 1500 zaligverklaringen plaats.

Nadat er op 13 maart 2013 witte rook uit de schoorsteen van het Vaticaan is gekomen, kiest Bergoglio –de eerste paus uit Latijns-Amerika en de eerste jezuïet in dat ambt– de naam Franciscus. Niet zonder reden, vertelt hij drie dagen later tijdens een audiëntie met journalisten. „Ik zou graag een kerk hebben die arm is en die er is voor de armen”, zegt hij.

De naamkeuze kondigt een programma aan, stelt Van Lierde: liefde voor de armen, zorg voor de schepping en de wil om de vervallen kerk weer op te bouwen. „Al die karakteristieken uit het leven van de heilige Franciscus van Assisi staan evenzeer voorop in dit pontificaat en consequent handelt de Argentijnse kerkleider daarnaar.”

Barmhartigheid

Rode draad in het tienjarig pontificaat van Franciscus is barmhartigheid. Hij put zich niet uit in verklaringen over de geloofsleer, wetend dat dit juist een van de sterke kanten van zijn voorganger was. De paus verschuift de aandacht naar de praktische kant van het geloof. „Hij laat zien dat het christelijke geloof niet een moeilijk of een zwaar verhaal is, maar iets om blij van te worden, iets wat het leven lichter maakt”, schrijft Van Lierde.

De wereld heeft vooral barmhartigheid nodig, vindt Franciscus. Hij past daarvoor de leer van de kerk niet aan: zo blijft het vrouwen verboden geestelijke ambten te vervullen en leidt abortus nog steeds automatisch tot excommunicatie. „Het enige wat Franciscus deed, was het hart van de kerk ruimer maken en ieder die vergeving zocht barmhartigheid tonen.”

De paus zet ook de zorg voor de schepping hoog op de agenda van de kerk. In veel toespraken pleit hij voor een eerlijkere en rechtvaardigere economie die ook de armen en de aarde ten goede komt. Zo bevat zijn exhortatie Evangelii Gaudium (De vreugde van het Evangelie, 2013) minstens vier ”nieten”. De paus zegt ”nee” tegen een economie van uitsluiting; ”nee” tegen de verafgoding van geld; ”nee” tegen geld dat regeert in plaats van dient; ”nee” tegen sociale ongelijkheid die geweld voortbrengt.

Misbruik

Bergoglio maakt meteen na zijn benoeming werk van de noodzakelijke hervormingen om een einde te maken aan de schandaalsfeer in het Vaticaan en de crisis in de kerk. Daarbij bouwt hij voort op de fundamenten die Benedictus legde. Door gerichte benoemingen probeert Franciscus het bestuursapparaat doeltreffender en transparanter te maken. In 2022 verschijnt er een nieuwe grondwet voor de Romeinse Curie. Daarnaast wil hij meer ruimte geven aan de bisschoppenconferenties en de lokale kerken. „Hij heeft al veel gezaaid, maar de vruchten daarvan worden maar langzaam zichtbaar”, concludeert Van Lierde.

Is Franciscus een progressieve paus? Dat blijkt in ieder geval niet uit zijn benoemingsbeleid: er worden zowel liberalen als conservatieven aangesteld. „Veeleer streeft hij een nieuw evenwicht tussen alle strekkingen in de kerk na en wil hij de balans herstellen door wat meer ‘linkse’ figuren toe te voegen aan het kleurenpallet.”

Franciscus past de kerkelijke leer niet aan, maar hij legt wel meer nadruk op gewetensvrijheid. Dus spreekt hij liever over verantwoord ouderschap dan over concrete methodes van geboortebeperking. Dat wordt hem overigens niet altijd in dank afgenomen. „Juist door geen heldere standpunten in te nemen, zaait deze paus volgens sommigen grote verwarring, terwijl hij leiding moet geven.”

Franciscus wil de kerkleden meenemen op de weg van een belerende naar een luisterende, gastvrije kerk. Dat blijkt onder meer uit het in 2021 begonnen synodaal proces over de toekomst van de kerk, waarbij alle leden betrokken worden.

Van Lierde concludeert dat er, ondanks veranderingen, toch veel continuïteit is tussen Franciscus en zijn voorgangers. De paus is sociaal progressief inzake onderwerpen als armoede, ongelijkheid, migratie en de zorg voor de schepping, maar hij is ethisch conservatief als het gaat om abortus, euthanasie, gezin en seksualiteit. „Met paus Franciscus is de taal en de stijl veranderd, maar de leer van de kerk heeft hij daarmee niet aangepast.”

Protestanten

Protestanten hoeven dan ook geen concrete stappen van Franciscus te verwachten. Het blijft vooralsnog bij woorden: de paus, die in 2017 in het Zweedse Lund de vijfhonderdste verjaardag van de Reformatie bijwoont, herhaalt in gesprekken geregeld dat het tijd is voor wederzijdse vergiffenis voor de vervolgingen in het verleden en dat gescheiden optrekken niet goed is. De grote verschillen in visie op onder andere de kerk, het ambt en de sacramenten maken concrete toenadering echter onmogelijk.

Ondertussen gaat Franciscus onvermoeibaar door met zijn programma. Wel houdt hij de mogelijkheid open om, net als zijn voorganger, af te treden. Maar snel zal dat niet gebeuren. De paus maakt al plannen tot eind 2025, ondanks zijn heup- en knieproblemen. „Ik regeer met mijn hoofd, niet met mijn knieën”, merkt Franciscus eind 2022 op. Aan stoppen lijkt hij nog niet te denken.