De Blootvoetse Karmelietessen uit een nonnenklooster in Lucena, in Zuid-Spanje, zullen op nieuwjaarsdag met stijgende ver­bazing de voicemail van hun telefoon hebben beluisterd. „Waar kunnen nonnen zo druk mee zijn dat ze de telefoon niet kunnen aannemen?” zo klonk het na de piep. „Met paus Franciscus. Ik wilde u groeten aan het eind van het jaar. Ik bel misschien later nog terug. God zegene u”, luidde de boodschap.

De nonnen waren in gebed verzonken toen de telefoon ging, en reageerden blij verrast met het bericht op het antwoordapparaat. De abdis zei naderhand: „Onze vriendschap dateert van vijftien jaar geleden. Ik had nooit gedacht dat de paus zich ons zou herinneren.”

Het voorval tekent paus Franciscus: hij heeft oog voor gewone mensen. Zwervers op het Sint-Pietersplein in Vaticaanstad kunnen daarover meepraten. De paus vierde op 17 december zijn 77e verjaardag. Sober natuurlijk, en het werk ging gewoon door, maar er was wel tijd voor een lunch met vier Italiaanse zwervers.

Franciscus gaf het afgelopen jaar regelmatig blijk van zijn bescheiden­heid. Zo koos hij voor een tweekamerappartement in het Apostolisch Paleis in het Vaticaan, terwijl hij recht heeft op een luxueuze woning met tien kamers op de bovenste verdieping. Verder droeg hij bij zijn benoeming veel een­voudiger kleding dan zijn voorganger Benedictus XVI.

Het leverde Franciscus de titel ”persoon van het jaar 2013” op. Het Amerikaanse tijdschrift Time koos de leider van de Rooms-Katholieke Kerk omdat hij de nadruk legt op compassie. Volgens Time deed hij alles vanaf het eerste begin anders dan andere pausen. „Hij heeft een enorm invloedrijke positie, maar stelt zich juist erg nederig op. Hij heeft in korte tijd de aandacht weten te vestigen op wereldwijde problemen als armoede en de on­gelijke verdeling van welvaart.”

Ook op Facebook en Twitter is de paus populair. Franciscus was vorig jaar het meest besproken onderwerp op de sociale media, gevolgd door ”verkiezingen” en de ”Royal Baby”. Inmiddels volgen meer dan 12 miljoen mensen de twitterende kerkleider.

Frisse wind

Vaticaanwatchers vragen zich voorzichtig af of de tijden zijn veranderd sinds de Argentijn Jorge Mario Bergoglio op 13 maart de afgetreden paus Benedictus XVI opvolgde en de naam Franciscus koos. De Duitser Joseph Ratzinger stond, terecht of niet, vooral bekend als een conservatieve studeerkamer­geleerde, die te laat reageerde op het misbruikschandaal in de Rooms-Katholieke Kerk en af en toe onhandige uitspraken deed.

Onder Franciscus lijkt er een frisse wind door het Vaticaan te waaien. Bij vriend en vijand staat de paus bekend als nederig, vrij­gevig en vooruitstrevend, als iemand met een hart voor een rechtvaardige en solidaire wereld. Vooral de minder formele toon van paus Franciscus spreekt mensen aan.

Critici vermoeden dat er een geniaal marketingplan achter de aanhoudende populariteit van paus Franciscus zit. Centrum De Balie in Amsterdam hield in november een debat over de pr van de nieuwe paus. „Heeft de kerk een peloton hippe reclamemakers, trend­watchers en spindoctors aangetrokken? Of is het puur toeval dat paus Franciscus zo goed is gecast?” zo luidde de vooraankondiging.

Een eensluidend antwoord kwam er niet, maar iedereen was het er wel over eens dat de paus authentiek en oprecht overkomt. „Hij hamert op het thema van de armoede, straalt vreugde uit en kiest steeds voor een nederige houding”, aldus internetpastor en jezuïet Nikolaas Sintobin.

Scheurtjes

De paus heeft een imago dat staat als een huis. Toch is het de vraag wanneer daarin de eerste scheurtjes zullen komen. Vroeg of laat zal blijken dat Franciscus niet wezenlijk afwijkt van de officiële standpunten van de Rooms-Katholieke Kerk, bijvoorbeeld wat betreft homoseksualiteit en de rol van vrouwen in de kerk.

Media benadrukken graag de verschillen tussen Franciscus en Benedictus XVI, maar in feite zeggen ze allebei hetzelfde. Wie de uitspraken van de geestelijk leider van de bijna 1,2 miljard rooms-katholieken –meer dan de helft van alle christenen wereldwijd– op een rijtje zet, ziet dat hoogstens de verpakking wat is gewijzigd.

Neem de uitspraken van de paus over homoseksualiteit, een onderwerp waarover de kerk regelmatig onder vuur ligt. In een vliegtuig dat hem in juli terugbracht na zijn bezoek aan de Wereldjongeren­dagen in Brazilië, zei de paus tegen journalisten dat homo­seksuelen niet gediscrimineerd mogen worden en moeten worden geïntegreerd in de samenleving. „Als iemand homo is, naar God zoekt en goede intenties heeft, wie ben ik om hem te veroordelen?” aldus de paus. Hij verwees ook nog even naar de Katechismus van de Katholieke Kerk, waarin staat dat homoseksuele geaardheid geen zonde is. Het is volgens Franciscus wel een zonde als iemand homoseksuele handelingen verricht.

Diverse media spraken van een koerswijziging. Ook de Nederlandse homobelangenorganisatie COC noemde de „milde” woorden van de paus „een stap in de goede richting.” Maar in feite vertolkte Franciscus gewoon het klassieke standpunt van Rome.

Ook over de rol van vrouwen in de kerk spreekt Franciscus met twee woorden. De kerkvader noemt het een „uitdaging” om na te denken over „de specifieke plaats voor vrouwen op die plekken in de kerk waar autoriteit wordt uitgeoefend.” Maar in de apostolische exhortatie ”Vreugde van het Evangelie”, een brief van de paus gericht aan de kerk, noemt hij de –onopgeefbare– beperking van het ambt tot de mannen niet als een zaak om macht uit te oefenen, maar om te dienen.

En soms laat de kerk haar tanden zien. Franciscus excommuniceerde in september een Austra­lische priester die campagne voerde voor de priesterwijding van vrouwen en het homohuwelijk.

Kritiek

Het enthousiasme van de media voor Franciscus „steekt” de Apeldoornse hoogleraar prof. dr. G. C. den Hertog een beetje, schrijft hij in het jongste nummer van het tijdschrift Theologia Reformata. „Paus Benedictus XVI is een beetje een stijve man, een studeer­kamergeleerde, maar hij heeft ons wel een paar boeken over Jezus gegeven die meer inhoud, stevigheid en spiritualiteit hebben dan het meeste wat op protestants terrein over de christologie de laatste jaren is verschenen. En: is dát echt alleen maar wat ertoe doet, of je in de media „authentiek” en aansprekend overkomt? Nu, dat valt onze tijd aan te wrijven, en niet deze paus, van wie ik althans niet de indruk heb dat hij het erom doet.”

Volgens prof. Den Hertog is Franciscus alleen maar interessant voor de media voor zover deze kritiek levert op het westerse economisch systeem en vernieuwingen in gang zet in de door ‘verlichte’ Europeanen gewenste richting. „Het zegt iets, en misschien wel veel over ons land, dat men voor dit verkorte perspectief kiest.”

Geen breuk

In werkelijkheid is er heel wat minder verschil tussen de pontificaten van Benedictus en Franciscus dan weleens wordt gedacht, zo stelt de Italiaanse Vaticaanwatcher Andrea Gagliarducci in het vorige maand verschenen boek ”De vastentijd van de kerk”. Daarin analyseert hij uitspraken van Benedictus en Franciscus en vergelijkt die met elkaar. De nieuwe paus blijkt zijn voorganger vaak te citeren zonder diens naam te noemen. „Paus Franciscus spreekt veel over de duivel, veel over de hiërarchie van de kerk en veel over liefde voor de kerk. Benedictus deed precies hetzelfde.”

Er wordt vaak gesproken over een breuk tussen paus Franciscus en Benedictus XVI, aldus Gagliarducci tegenover Catholic News Agency (CNA). „Maar als we naar de feiten kijken, is er alleen sprake van een breuk wat betreft de informaliteit van paus Franciscus en zijn interactie met mensen.” Van een breuk in de geschiedenis van de kerk of de leer is volgens hem geen sprake.

„Geen stormwind, wel verfrissende bries”

Rooms-katholieken geven paus Franciscus gemiddeld een 7,6 als rapportcijfer, protestanten een 7,5. „De nieuwe paus is heel positief ontvangen”, zegt drs. Joris Kregting van het Nijmeegse onderzoekscentrum Kaski. „Mensen waarderen zijn persoonlijke eigenschappen –sympathiek, charismatisch, krachtig– en de aandacht die hij vraagt voor armen en voor ethische kwesties rond seksualiteit, leven en dood.”

Kregting deed onderzoek naar de populariteit van Franciscus, waarover hij in oktober een rapport publiceerde. Een opvallende conclusie, zegt hij, is dat niet alleen „kerkse” rooms-katholieken de paus waarderen, maar ook leden die minder kerkelijk betrokken zijn. De populariteit van de paus onder protestanten heeft hem positief verrast. „Een machtige kerkleider past niet echt in hun straatje, maar blijkbaar compenseert de persoonlijke opstelling van de paus heel veel.”

Het Kaski-onderzoek had een halfjaar geleden plaats. Zouden de uitkomsten nu anders zijn?

„Dat verwacht ik niet. Er zijn ondertussen geen grote kwesties rond paus Franciscus geweest waardoor zijn populariteit is afgenomen.”

Hoe verklaart u het verschil in populariteit tussen paus Franciscus en zijn voorganger Benedictus XVI?

„Paus Franciscus komt over alsof hij verschillende kerkelijke regels soepeler interpreteert, bijvoorbeeld ten aanzien van homoseksualiteit. Dit zal zeker bij veel katholieken in West-Europese landen goed vallen. In welke mate de nieuwe paus inhoudelijk echt andere waarden heeft dan zijn voorganger vind ik lastig in te schatten. Helder is in ieder geval dat er op andere wijze wordt gecommuniceerd met de buiten­wereld.”

Verwacht u dat de populariteit van Franciscus in de loop van de tijd zal afnemen, zoals dat ook bij de Amerikaanse president Obama gebeurde?

„Eerlijk gezegd verwacht ik dit wel. De in eeuwen opgebouwde machtsstructuur in Rome is niet een-twee-drie te doorbreken, waardoor de effectiviteit van de nieuwe paus uiteindelijk tegen kan gaan vallen. 
Dat zal zijn weerslag hebben op zijn populariteit. Maar vooralsnog is daar nog geen sprake van. Zoals kerkhistoricus Peter 
Nissen onlangs stelde: „Waait er een nieuwe wind door Rome? Het is in elk geval geen stormwind, maar misschien wel een ver­frissende bries.”

„Paus vaak kritiekloos geciteerd”

Dat paus Franciscus in een jaar tijd heel wat heeft losgemaakt, is voor dr. M. Klaassen wel duidelijk. „Vanaf dag één was duidelijk dat deze paus sober leefde en dicht bij de mensen wilde staan”, aldus de voorzitter van In de Rechte Straat (IRS), een stichting die rooms-katholieken wil bekendmaken met het Evangelie zoals dat ten tijde van de Reformatie is herontdekt.

De hervormde predikant uit Sliedrecht denkt dat de huidige paus verder van de protestanten afstaat dan zijn voorganger Benedictus XVI. „Diens boeken over Jezus Christus en uitspraken over het belang van Luthers visie leverden hem veel respect op onder protestanten. Joseph Ratzinger is een Duitser, bekend met het protestantse gedachtegoed. Bij paus Franciscus, een Argentijn, is dat toch minder het geval.”

Misschien werkt Franciscus bewust aan een nederig imago.

„Dat zou kunnen, maar duidelijk is wel dat Franciscus ook al als bisschop in Argentinië een sober leven leidde en dicht bij de mensen stond. Hij wist zich altijd aangetrokken tot dissidenten en zwakken in de samenleving.”

Franciscus is ook populair onder protestanten, zo blijkt uit onderzoek. Terecht?

„Wat betreft soberheid, nederigheid en mededogen is hij zeker een voorbeeld. We moeten niet vergeten dat de paus voor miljoenen niet-christenen hét gezicht van de kerk vormt. Zij zien hem op het journaal, ze zien hoe hij te werk gaat. Hij is, gelukkig, een sprekend gezicht.

Wat me echter verbaast, is dat protestanten paus Franciscus vaak kritiekloos aanhalen, zonder naar zijn theologie te kijken. Blijkbaar is wat hij vindt ondergeschikt aan wat hij zegt en doet. Theologisch gezien is Franciscus net zo rooms-katholiek als bijvoorbeeld paus Johannes Paulus II. De kritiek van protestanten op het ambt van paus is nog steeds relevant.”

Het is volgens dr. Klaassen veelzeggend dat Franciscus meteen aan het begin van zijn pontificaat een Mariabedevaartsplaats bezocht om daar haar zegen af te smeken. De gerichtheid op Maria blijkt bijvoorbeeld ook uit een preek van de paus tijdens het hoogfeest van Maria, op nieuwjaarsdag in Rome. „Onze pelgrimage van geloof”, zei de kerkleider, „is onafscheidelijk verbonden aan Maria sinds Jezus, stervend aan het kruis, haar aan ons gaf als onze moeder, met de woorden: „Zie daar uw moeder!” (…) De moeder van de Verlosser gaat voor ons uit en versterkt ons voortdurend in ons geloof, in onze roeping en in onze missie.”

Welke theologie heeft Franciscus?

„Het is lastig om zijn theologische visie te achterhalen. Franciscus’ toespraken, bijvoorbeeld op de Wereldjongerendagen in Brazilië, zijn doorgaans heel sociaal en weinig theologisch. De kern van het Evangelie lijkt voor hem te zijn: ga erop uit, wees dienstbaar, toon je hart aan de wereld. Franciscus is vooral uit op de dialoog met anders­denkenden. De boodschap dat Jezus Christus de Weg, de Waarheid en het Leven is, komt onvoldoende uit de verf.”