Zelden werden de woorden van Benedictus XVI zo gewogen als in september 2011. De paus bracht die maand een bezoek aan Erfurt, in zijn vaderland Duitsland. Zou hij de reformator Maarten Luther, die in 1521 door de kerk van Rome als ketter was veroordeeld, in ere herstellen?

Zo ver kwam het niet. Benedictus XVI –in 1927 geboren als Joseph Ratzinger– koos voor de inhoud en sprak waarderende woorden over Luthers theologie. Diens vraag „Hoe krijg ik een genadig God?” moet de vraag van alle mensen worden, zei het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk.

Leerstellingen

Paus Benedictus XVI oogde een beetje als een stijve man, een studeerkamergeleerde. Het voormalige hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer van het Vaticaan hield zich onder meer bezig met het opstellen van de Catechismus van de Katholieke Kerk. Met zijn boeken over Jezus van Nazareth oogstte hij waardering onder behoudende rooms-katholieken én protestanten. Het wordt door velen gezien als een serie met inhoud en spiritualiteit.

Benedictus XVI hield ondertussen onverkort vast aan klassieke rooms-katholieke leerstellingen, bijvoorbeeld over Maria, het pausambt, de sacramenten en de kerk.

Als kardinaal Ratzinger was hij een uitgesproken voorstander van de gemeenschappelijke verklaring van rooms-katholieken en lutheranen over de rechtvaardiging uit 1999. Daarin werd onder meer gesteld dat de lutherse rechtvaardigingsleer op bepaalde punten verschilt van die van de kerk van Rome, maar dat die niet langer een obstakel vormt voor oecumenische eenheid.

Een jaar later verklaarde Ratzinger in het document ”Dominus Iesus” dat alleen de Rooms-Katholieke Kerk volledige redding kan brengen. Andere christelijke geloofsgemeenschappen, zoals de protestanten, waren volgens hem geen „kerken in volle zin”.

Benedictus voerde de dialoog met anderen, maar vanuit de eigen overtuiging. Europa is volgens hem in een diepe crisis beland omdat het God heeft verlaten en er geestelijke leegte is gekomen. Hij zag de kerk van Rome als hoedster van de waarheid en moest niets hebben van relativisme, volgens hem „het grootste probleem van onze tijd”.

Zo uitte Ratzinger in 1986 kritiek op paus Johannes Paulus II, die de belangrijkste religieuze wereldleiders had uitgenodigd voor een interreligieuze bijeenkomst in de Italiaanse stad Assisi. Hij wees de boodschap die daarvan zou uitgaan –de gelijkheid van alle godsdiensten– sterk af.

De paus kwam in 2006 onder vuur te liggen toen hij tijdens een rede in het Duitse Regensburg suggereerde dat er een verband bestaat tussen islam en geweld. Hij haalde een uitspraak van een Byzantijnse keizer aan over het verspreiden van de islam met het zwaard. Dat zette veel kwaad bloed onder moslims. De paus sprak later zijn spijt uit dat zijn woorden verkeerd waren begrepen, maar hij maakte geen excuses.

Benedictus XVI reageerde laat op het misbruikschandaal dat de Rooms-Katholieke Kerk nog altijd in zijn greep houdt. Pas in 2010 verscheen er een herderlijk schrijven waarin de paus het misbruik van kinderen door geestelijken veroordeelde en zijn diepe spijt betuigde. Critici vonden echter dat het Vaticaan maatregelen moest nemen om misbruik te voorkomen en daders te straffen.

Het pontificaat van ”B16” duurde bijna acht jaar. In het voorjaar van 2013 verraste de toen 85-jarige kerkleider iedereen door af te treden, terwijl het gebruikelijk is dat pausen in functie blijven tot hun overlijden. Benedictus XVI werd opgevolgd door Franciscus. Die is wat opener dan zijn voorganger, maar van een grote koerswijziging is vooralsnog geen sprake. Benedictus zal vooral worden herinnerd als de paus van de standvastigheid.