Bij polarisatie denken we aan het uiteengroeien van opvattingen en verscherping van tegenstellingen. In het ergste geval leidt dat tot een burgeroorlog, een kerkscheuring of onoverbrugbare maatschappelijke kloven. Is dat nu in Nederland aan de orde?

Eind vorig jaar kwam het Sociaal en Cultureel Planbureau met een studie hierover. Daaruit bleek dat er een belangrijk verschil is tussen de feitelijke situatie en de beleefde werkelijkheid. In feite zijn de maatschappelijke tegenstellingen helemaal niet zo groot, maar de mensen beleven die tegenstellingen wel als zodanig. En dat laatste is niet zonder betekenis. Met name de gang van zaken in en rond de Tweede Kamer versterkt het negatieve beeld dat veel mensen hebben.

Belangen en waarden

Tegenstellingen kunnen zowel betrekking hebben op waarden als op belangen. Beide kunnen mensen diep raken. Als het maatschappelijk bestaan op het spel staat roept dat bij de betrokkenen felle reacties op. Daar kun je je iets bij voorstellen. Waarden, al dan niet van religieuze aard, liggen in een aantal gevallen ook diep verankerd in de menselijke persoonlijkheid.

Belangen lenen zich makkelijker voor een compromis. Bij loononderhandelingen willen de werkgevers 3 procent loonsverhoging geven en vraagt de vakbond 7 procent. Na moeizame onderhandelingen en eventueel een staking komen ze uit op 5,4 procent.

Gaat het om botsende waarden, dan is dat vaak moeilijker. In de discussie over het zelfgekozen levenseinde zul je niet tot een gezamenlijk gedragen oplossing komen door de leeftijdsgrens waarop men kan spreken van voltooid leven te verschuiven van 70 jaar naar 80 jaar.

Dat mensen tegenwoordig een sterke polarisatie ervaren, heeft onmiskenbaar te maken met de felle toon van de discussies. Nu ging het er ook vroeger weleens stevig aan toe, maar tegenwoordig fungeren de sociale media hierbij als een megafoon. Wat voorheen in kleine kring al dan niet vloekend gezegd werd, bereikt nu vaak een veel groter publiek. Ook vroeger kregen politici weleens brieven vol verwijten, beschuldigingen en verwensingen, maar nu gaat dat per mail of via Twitter in veelvoud. Het kost niets en je wordt door je omgeving niet gecorrigeerd.

Nu bestaan er ongetwijfeld allerlei maatschappelijke tegenstellingen. Denk maar aan de stikstofcrisis. Wie krijgt welke stikstofruimte? Dat mensen voor hun eigen belang opkomen is terecht, maar je bent natuurlijk niet alleen op de wereld. Niet alle belangen zijn ook legitieme belangen. Je moet ook rekening houden met een ander. En er is ook nog zoiets als het algemeen belang. Het moet hier geen puinhoop worden.

Ook ten aanzien van allerlei waarden en normen zijn er in onze maatschappij forse meningsverschillen. In ieder geval geldt dat wie vanuit Bijbels perspectief wil leven veel ontwikkelingen en verschuivingen moet afwijzen. Ook al hebben die inmiddels in de brede maatschappij veel ingang gevonden. Denk maar aan opvattingen over abortus, huwelijk en homoseksualiteit, om maar iets te noemen.

Het is dan nodig om die verschillen niet te verzwijgen of toe te dekken, maar daar regelmatig op te wijzen. Gemakkelijk dringt hetgeen in de wereld gangbaar is ook in de kerk door. Polarisatie kan dan noodzakelijk zijn om het onderscheid tussen kerk en wereld te blijven zien.

Tegelijkertijd moeten we in de gaten houden dat er in onze maatschappij, dankzij Gods algemene genade, nog een zeker besef bestaat van wat goed, waar en recht is. Ook bij hen die van God en Zijn dienst volstrekt niet willen weten. Daardoor is er in de maatschappij en evenzo op het politieke vlak nog samenwerking mogelijk met mensen die heel anders in het leven staan. Daar mag je dankbaar gebruik van maken.

Recht doen

In een gepolariseerde situatie hanteert men gemakkelijk karikaturen van mensen en groeperingen die men als zijn tegenstanders ziet. Om dan vervolgens die karikatuur te gaan bestrijden. Maar ook in de hitte van de strijd mag je je tegenstander niet zwarter maken dan hij eventueel al is.

Als er wezenlijke tegenstellingen zijn, behoef je niet allerlei vriendelijkheden en eufemismen te gebruiken die de diepte van de kloof en de ernst van de zaak aan het zicht onttrekken. Maar je moet de ander wel recht doen. Dat is geen gemakkelijke opgave. Drie gezichtspunten zijn daarbij van belang. Wat zegt of doet de ander? Wat zegt of doet hij ook? Wat zegt of doet hij niet?

Het gaat er om de ander in zijn woorden en daden correct weer te geven. Geen ongefundeerde beschuldigingen dus. Maar laat je ook niet misleiden. Het gaat om het totaalbeeld. Daarom moet je ook altijd kijken naar wat iemand nog meer gedaan en gezegd heeft. Sluit dat aan of werpt dat juist een ander licht op zijn opstelling? Mensen, of het nu politici zijn of niet, stellen zich vaak opportunistisch op. Ze praten hun publiek naar de mond. Daarom is het altijd van belang om te kijken hoe ze zich bij andere publieksgroepen of in andere omstandigheden opstellen.

Ten slotte moet je altijd kijken naar wat nagelaten of niet genoemd wordt. Lezen wat er niet staat, is geen eenvoudige opgave maar wel heel relevant.

Waarheid en vrede

„Heb dan de waarheid en de vrede lief” staat er in de Bijbel (Zacharia 8:19). Maar helaas laat zich dat niet altijd zo goed combineren. Na de opheffing van de Sovjet-Unie leek het alsof er een normale verhouding tussen het nieuwe Rusland en het Westen mogelijk was. Dat moest in ieder geval serieus geprobeerd worden. Uiteindelijk werd het een fiasco. Helaas wel.

Ook op kerkelijk gebied brengt het vasthouden aan de waarheid vaak strijd met zich mee. Je mag niet alles tolereren. In de Christelijke Gereformeerde Kerken is men daar ver in gegaan, maar de verwijdering werd steeds groter. „Eenieder deed wat recht was in zijn ogen”. Zo kan en mag het in de kerk niet gaan.

De auteur is oud-hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad.