In veel gevallen zijn conflicten uitbarstingen van onderliggende spanningen, die ontstonden doordat het wij-zij-denken groeide in de periode die aan het conflict voorafging. Wij-zij-denken ofwel polarisatie komt in iedere gemeente voor. Zo kan een deel van de gemeente gericht zijn op verandering en een ander deel op de traditie. Sommige gemeenteleden komen uit de directe omgeving, anderen zijn import. Er zijn jongeren en er zijn ouderen. Een deel van de gemeente is voor een nieuwe liedbundel, anderen willen psalmen en bekende gezangen blijven zingen. Het wij-zij-denken bepaalt min of meer je identiteit, wie je bent in de gemeente.

Een conflict maakt polarisatie zichtbaar. Je kunt ook zeggen dat een conflict de verzilvering is van groeiende polarisatie. Als aan het einde van een conflict verzoening optreedt, kan polarisatie onder de oppervlakte blijven voortbestaan, tot er opnieuw een conflict ontstaat. Polarisatie kan zo een echo aan incidenten leveren.

Bruggenbouwer

Voordat zo’n conflict ontstaat, dienen zich gedreven woordvoerders aan. Ze nemen een stevig standpunt in en zijn niet van plan de ingenomen stelling op te geven. Het zijn de ”pushers”. Ze staan tegenover elkaar, voeren felle debatten en geven hun standpunt niet op. Een pusher is er helemaal niet op uit om te luisteren naar de ander, maar richt zich op het publiek. Minister Kaag zou teleurgesteld zijn als een Kamerdebat ertoe zou leiden dat Thierry Baudet van gedachten veranderde, omdat zij dan de tegenpool kwijt is waartegen ze haar eigen identiteit kan afzetten. Wilders weet dat velen naar zijn bijdrage aan het debat luisteren en die wil hij ertoe overhalen zijn kant te kiezen, zijn aanhangers te worden. Karakteristiek voor deze aanhangers, ”joiners” genoemd, is dat ze iets zeggen als: „Ik ben het echt niet in alles met hem eens, maar hij heeft wel een punt.”

Pushers richten zich dus op het middenveld: de grote groep die nog geen standpunt heeft ingenomen, bijvoorbeeld mensen die genuanceerd willen blijven denken over de kwestie en geen partij willen kiezen. Groeiende polarisatie betekent dat het middenveld slinkt en de druk om partij te kiezen groter wordt.

Soms wil iemand bemiddelen omdat hij of zij denkt dat de standpunten van de flanken wel te verenigen zijn. Maar dat valt tegen. Deze bruggenbouwer krijgt te maken met mensen die eropuit zijn hun eigen identiteit te versterken en hun standpunt nog steviger neer te zetten. Hoe meer aandacht zij krijgen, des te meer podium, en zo levert bemiddeling vaak brandstof op voor groeiende polarisatie.

Niet moraliseren

Wat dan wel? Vier aanwijzingen zijn van belang. 1. Verander van doelgroep. Richt je op de middengroep en niet op de actieve woordvoerders. 2. Verander van positie. Wees geen bruggenbouwer die zich boven de partijen plaatst, maar kies voor een wij-positie. Leiderschap vanuit het midden. 3. Verander van onderwerp. Stop met het spel van argumenten voor en tegen, van stelling en tegenstelling, maar richt je op het verlangen van de middengroep. Dit is vaak een complexere vraag. Niet: wel of geen opwekkingsliederen zingen, maar: hoe zorgen we ervoor dat jongeren zich thuis blijven voelen in de gemeente, zonder dat we theologische concessies doen? 4. Verander van toon. Wie wil depolariseren, moet niet moraliseren. Kies de toon van interesse, van erkenning van de ander, van mildheid en van niet oordelen.

Bij groeiende spanning in een gemeente moet de gemeenteleider zijn eigen intuïtie vaak corrigeren. Anders stapt hij gemakkelijk in een valkuil.

Kwetsbaarheid

Valkuil 1: tijd en aandacht besteden aan de pushers. Als er een conflict is in de gemeente, of in het kerkverband waartoe je behoort, is men geneigd om veel aandacht en tijd te besteden aan de informele leiders. De achterliggende gedachte is dat het probleem opgelost is wanneer de pushers samen door een deur kunnen. Maar als de woordvoerders in een stadium zijn terechtgekomen waarin ze nog slechts monologen afsteken, leidt deze inspanning ertoe dat er nog meer brandstof aan het conflict wordt toegevoegd. Richt je op de middengroep. Bedenk een ander onderwerp en spreek vanuit ”wij”.

Deze positie vraagt kwetsbaarheid, nederigheid en authenticiteit. Een goede manier om daarvoor ruimte te krijgen, is: begin met je eigen dilemma. Bijvoorbeeld: „Ik worstel ermee: aan de ene kant wil ik recht doen aan wat de Heere zegt over het samenleven van christenen met een andere geaardheid, aan de andere kant voel ik de nood van broeders en zusters die in de huidige samenleving worstelen met acceptatie in de gemeente.” Zoek binnen de middengroep bondgenoten, met wie je op zoek kunt gaan naar de vraag die echt recht doet aan de zorgen en verlangens die in de gemeente leven.

Valkuil 2: een ledenvergadering beleggen. Als een conflict op zijn hoogtepunt is, is er een sterke druk vanuit de gemeente om een vergadering te beleggen. Het effect van zo’n bijeenkomst is vrijwel altijd negatief. Een dialoog heeft geen schijn van kans en de vergadering eindigt in hete hoofden, koude harten. Accepteer dat en beperkt je tot het doen van pastoraat in de gemeente en het geven van onderwijs.

Bezinning en gesprek

Valkuil 3: wij-zij-denken verbloemen. Wij-zij-denken mag in de gemeente. Verschillende identiteiten kunnen elkaar verrijken als ze in liefde met elkaar omgaan. Als er nog geen conflict dreigt, is het belangrijk de dialoog vorm te geven en te werken aan groeiend vertrouwen tussen de kerkenraad en de gemeente, en groepen in de gemeente onderling. Dat gaat over ontmoeten, over gemeenschap rond maaltijden, over Bijbelstudie en avondmaal, over samen zingen. Meer dan ooit is het in deze tijd nodig om actief te werken aan een gezonde geestelijk gestemde gemeente.

Valkuil 4: opgelucht achterover leunen als een conflict achter de rug is. Als er in een gemeente een conflict is geweest, is het zaak om te werken aan erkenning en verzoening. Het is tijd voor bezinning en gesprek. Wees open over wat geweest is, kijk terug op de moeilijke periode, deel het verdriet. Geef onderwijs over waar het echt om gaat in de gemeente van Jezus Christus en spreek of preek over Bijbelgedeelten die geschikt zijn om de gemeente te leren hoe elkaar vast te houden in tijden van de beproeving.

De auteur is mediator, coach en ondernemer. Dit artikel is een verkorte weergave van zijn lezing op het TUA/RMU-symposium ”Spanningsvelden rond werk in de kerk” op 11 oktober 2022 in Apeldoorn. In 2016 publiceerde filosoof en consultant Bart Brandsma zijn ”Polarisatie; inzicht in de dynamiek van wij-zij-denken”. In dit boek beschrijft hij polarisatie als een zelfstandig verschijnsel met eigen wetmatigheden. Brandsma’s ”denkkader polarisatie” ligt aan de basis van de lezing en dit artikel.