In de hoge, lichte kamer –ramen aan twee kanten– kijkt Ellen (63) onwennig naar het witte vel A3-papier dat op tafel ligt. „Straks komt er niks uit”, mompelt ze.

Zojuist hebben zij en beeldend therapeut Karin Alice Schouten in Bussum kennisgemaakt en Ellens hulpvraag besproken. Hoe kan Ellen –bij wie in april 2022 long covid is gediagnosticeerd, waardoor ze vaak erg moe en snel overprikkeld is– weer zin geven aan het leven? Ze zegt: „De gewone, dagelijkse dingen kosten veel energie, waardoor extra activiteiten niet goed lukken.”

In een speciaal voor dit artikel aangevraagde sessie van een uur geeft Karin Alice Schouten een impressie van hoe beeldende therapie in zijn werk gaat. Van haar is eind januari een boek verschenen, ”Zichtbaar. Beeldende therapie bij trauma, rouw en verlies”. Vooral mensen die moeite hebben om over hun ervaringen te praten, weinig contact hebben met hun emoties of langdurig getraumatiseerd zijn, kunnen baat hebben bij deze vorm van therapie. Want „de geest denkt in beelden”, schrijft Schouten. Zij werkt al ruim dertig jaar in dit vak en gaf beeldende therapie aan –onder anderen– vluchtelingen die de vreselijkste dingen hebben meegemaakt en er niet over konden praten, maar wel tekenen. Waardoor de weggestopte pijn een weg naar buiten kon vinden en genezing in hun leven kon beginnen.

Teleurstelling

Ellen kan relativeren –alles kan altijd erger– maar intussen wordt ze bij tijden erg somber, vertelt ze in de werkkamer van Schouten. Ze vindt veel dingen leuk: wandelen, zwemmen, de literatuurclub bijwonen, voorleesvrijwilliger zijn bij een kinderclub, op haar twee kleinkinderen passen. Maar hoe groter haar enthousiasme op een dag is, des te dieper de duikeling de dag erna: na een activiteit wachten grote vermoeidheid en teleurstelling, vertelt ze. „Het duurt nu al drie jaar; ik verlies de moed dat het beter wordt.”  Hoe kan zij hier het beste mee omgaan?

Op verzoek van de therapeut zette ze vooraf kernpunten voor deze sessie op papier – want wat is nu een uurtje therapie op al die andere uren van het jaar? Dat wil je goed benutten. Ook maakte ze een overzicht van wat energie geeft en wat energie kost. Soms gaat dat om dezelfde zaken. Ze houdt van lezen, maar veel informatie verwerken is moeilijk. Oppassen geeft én kost energie.

„Ik wil zingen met anderen, maar een koor is te intensief – zo veel mensen bij elkaar”, zegt Ellen. „Richt een klein covidkoor op”, reageert Schouten spontaan.

Ze haalt een stapeltje afbeeldingen tevoorschijn en vraagt of Ellen er twee wil uitkiezen: eentje die staat voor de situatie nu, en een voor waar ze naar verlangt. Ellen zoekt en kijkt, een enkele minuut blijft het stil. „Ik ben echt een twijfelaar”, zegt ze dan. En: „Nu moet ik niet te veel nadenken.” Ze kiest een afbeelding van een boot op woeste golven. „Zo voelt het weleens: als een storm, ik weet niet hoe ik eruit kom, ik ben aan het overleven in plaats van aan het leven.” Als tweede beeld pakt ze een foto van een groep bomen, zonlicht straalt tussen de stammen door. „De rust die hiervan uitgaat, daar verlang ik naar: ik snak naar rust in mijn hoofd.”

„Je piekert veel”, zegt Schouten. „Dat kost heel wat energie.” Ze vraagt of Ellen weleens tekent, en die zegt: „Ik vind dit best spannend, want op school kon ik niet tekenen. Nu denk ik dus: straks komt er niks uit; ga ik voldoen aan de opdracht?”

„Beeldende therapie is ook geschikt voor mensen die niet creatief zijn”, zegt Schouten. Ze vraagt of Ellen de weg van nu naar straks wil gaan tekenen – en of ze wil beginnen met het heden. Ellen begint; ze maakt een smalle, bruine strook, links op het vel papier, en tekent een zwart, vermoeid gezichtje erin, en een bed. Zo is het nu. Het blijft een tijdje stil, alleen het zachte krassen van het krijt is te horen.

Tekenen vanuit ”geen idee” helpt om de controle los te laten

Stofjes in het brein

In haar boek schrijft Schouten dat cliënten vaak aarzelend binnenkomen en zeggen: „Dit is niks voor mij, ik kan niet tekenen.” Maar toch gebeurt er iets in het uur dat volgt, ook al heeft de persoon in kwestie vooraf geen idee wat hij of zij wil tekenen. ”Geen idee” is overigens ook een oefening, voor iemand die al langer in therapie is. Tekenen vanuit ”geen idee” helpt om de controle los te laten, wat creativiteit bevordert en het gevoel van machteloosheid verandert.

Wat zichtbaar is, is dat Schoutens werkkamer wel een atelier lijkt, met vellen tekenpapier, potten vol kleurpotloden, dozen met krijt. Zichtbaar is dat er vingers onder de vegen van het zachte krijt gaan zitten. Hoorbaar zijn de woorden daarbij. Onzichtbaar en misschien wel het belangrijkste is wat er door beeldende therapie in het brein gebeurt. Er komen extra endorfine en dopamine vrij, wat voor ontspanning en plezierige gevoelens zorgt, en stresshormonen nemen af. Als een mens de aandacht richt op beelden, kleuren, vormen en lijnen dan vermindert dat spanning, stress en piekeren.

Een ander positief effect van kijken naar kunst of zelf iets maken, is neuroplasticiteit: dat betekent dat er nieuwe verbindingen in het brein worden gemaakt of hersteld. „Lang werd gedacht dat hersenen alleen kunnen veranderen tijdens de ontwikkeling naar volwassenheid. Maar ook hersenen van volwassenen en ouderen kunnen veranderen”, schrijft Schouten, die talrijke wetenschappelijke onderzoeken en andere bronnen vermeldt in ”Zichtbaar”. Beeldende kunst maken is een van de manieren die zo’n verandering kunnen bewerken – bij jong en oud.

Het noorderlicht

Bij het bruine heden verzinkt Ellen in gedachten, ze kleurt stil en nauwkeurig. Schouten wijst haar op het vervolg. „Teken een weg waar jij op hoopt, waar je naartoe wilt.” De hoopvolle toekomst wordt een smalle strook rechts op het papier. Ellen gaat wat rechter zitten: „Ik heb zin in vrolijke kleuren. Thuis heb ik mooie potloden, alleen, die liggen daar maar te liggen… Schetsboekjes heb ik ook nog wel.”

Haar toekomst wordt roze en rood en krijgt blauw water onderin. Tussen nu en straks tekent ze een goudgele weg. Vrolijk: „De yellow brick road van ”The Wizard of Oz”, ken je die?” Het zojuist bedachte covidkoortje krijgt een plek naast de gele weg, en het noorderlicht, dat ze ooit nog eens wil zien in Lapland. Het valt haar in dat ze een wijze vrouw met lange, grijze haren wil worden: „Dit is een mooie grijze kleur voor die haren. Haha!” Ze zou een tijdje in de Himalaya willen verblijven, dus er komen bergen bij, met een klooster. „Ik ben altijd een dromer geweest”, zegt Ellen, al tekenend. „Dat viel me de laatste tijd op: ik droomde niet meer.”

Schouten: „Het is belangrijk om de dromen terug te krijgen, al zijn het heel kleine. Het eerste is dromen. Het tweede is kijken naar wat er kan.”

Het klooster in de Himalaya krijgt vlaggetjes.

„Je zou alvast eens in de buurt kunnen zoeken of er iets is wat daarop lijkt”, zegt Schouten, en Tibet verandert in het klooster Nieuw Sion in Diepenveen: „Dat is dichtbij, en daar worden ook retraites georganiseerd.”

Naast de goudgele weg verschijnt een gitaar, die Ellen onlangs alvast heeft gestemd. „Dat is mooi!” zegt Schouten direct. „En op momenten dat je je minder goed voelt, kun je altijd muziek gaan luisteren.”

Zo komen de dromen een voor een langs, ze krijgen een plek op papier, komen opeens dichterbij, soms in een vrije vertaling. Zou voorlezen aan kinderen –dat intensief is– voorlezen aan een rustige oudere dame of heer kunnen worden? „Ja, daar had ik al eens aan gedacht”, zegt Ellen. „Nu je het zo zegt…”

Het is tijd, het uur is voorbij. Ellen schudt haar tekening af boven de prullenbak; zachte pastelkrijtkorreltjes vallen eraf.  „Ik ga deze ophangen thuis”, zegt ze opgewekt. Als Schouten vraagt hoe ze de sessie heeft ervaren, zegt ze: „Het was boven verwachting! Ik word er blij van. In het begin was ik geblokkeerd en dacht ik: wordt dit wat? Maar het ontstaat gewoon. Het is niet dat ik deze dingen allemaal niet wist, maar nu weet ik ze toch anders.”

Het bruine heden is maar een deel van een veel groter geheel, de tekening bewijst het.

De naam van Ellen is om privacyredenen gefingeerd. Haar gegevens zijn bij de redactie bekend.

Zichtbaar. Beeldende therapie bij trauma, rouw en verlies, Karin Alice Schouten; uitg. De Graaff; 192 blz.;  € 25,99