Ontkerkelijking

Ontkerkelijking verwijst naar het verschijnsel waarbij steeds minder mensen actief deelnemen aan kerkdiensten en het lidmaatschap van een kerk afneemt. Dit betekent echter niet dat mensen per se hun geloof verliezen, maar wel dat zij hun geloof minder vaak aan een specifieke kerk verbinden.

Ontkerkelijking in cijfers

Aan het begin van de 20e eeuw was het kerkbezoek in Nederland nog zeer hoog: rond 1900 bezocht 90% van de bevolking regelmatig de kerk. Dit percentage daalde in 1958 naar 75% en in 1995 naar slechts 40%. Rond 1999 ging twee derde van de Nederlanders zelden of nooit naar de kerk; in 2010 was dat gestegen naar driekwart, en in 2021 bezocht vier op de vijf Nederlanders nooit meer een kerk.

Uit cijfers blijkt een duidelijke daling in kerkbezoek tussen 2011 en 2021. In 2011 ging 17% van de Nederlanders minimaal eens per maand naar de kerk, waarvan 10% zelfs wekelijks of vaker. In 2021 waren deze percentages gedaald naar respectievelijk 13% en 8%.

De mate van ontkerkelijking verschilt per kerkgenootschap. Binnen de Rooms-Katholieke Kerk (RKK) verloopt de ontkerkelijking het snelst. In 1980 ging nog 24% van de RKK-leden regelmatig naar de kerk; in 2004 was dit gedaald naar slechts 8%. Ook andere kerkgenootschappen kampen met ontkerkelijking, maar minder sterk dan de RKK. Bij de Gereformeerden bijvoorbeeld, daalde het percentage kerkgangers van 86% in 1977 naar 70% in 2000. Hervormden zagen een daling van 42% naar 36% in dezelfde periode. Overigens heeft het CBS de categorie “Gereformeerden” nooit goed gespecificeerd en lijkt het erop dat het bureau hier alle leden van kerkgenootschappen met “Gereformeerd” in hun naam mee aanduidt. Er zijn verder ook regionale verschillen en verschillen in leeftijdsgroepen. In de Biblebelt wonen bijvoorbeeld de meest trouwe kerkgangers.

Ontstaan ontkerkelijking

De ontkerkelijking in Nederland kreeg vooral vanaf de jaren zestig een versnelling. Deze periode kenmerkte zich door ingrijpende maatschappelijke veranderingen, zoals de opkomst van televisie, de seksuele revolutie, de gezagsrevolutie en toenemende individualisering. Mensen begonnen te twijfelen aan traditionele zekerheden en gingen hun geloof op een persoonlijke manier vormgeven, wat leidde tot snel leeglopende kerken. Als tegenreactie ontstond er een reformatorische zuil, met eigen scholen en een eigen krant, om het wereldse gedachtegoed buiten de zuil te houden.

Wat zijn de oorzaken van ontkerkelijking?

De oorzaken van ontkerkelijking zijn divers:

• Secularisatie: De verwereldlijking van denken en handelen, zelfs binnen de kerk, zorgt ervoor dat steeds meer mensen denken zonder God een goed leven te kunnen leiden.
• Individualisering: De kerk, als sociaal instituut, verliest haar aantrekkingskracht doordat mensen hun geloof steeds vaker buiten de kerk vormgeven.
• Maatschappelijke veranderingen: Toenemende welvaart, mobiliteit, een hoger opleidingsniveau en de komst van televisie hebben bijgedragen aan ontkerkelijking.
• Postmoderne tijdgeest: Er is meer twijfel over het bestaan van God, zeker onder jongeren die opgroeien in contact met niet-kerkelijke leeftijdsgenoten. Dit, gecombineerd met een groeiende kloof tussen kerk en samenleving, zorgt ervoor dat vooral jongeren zich afkeren van de kerk.
• De kerk zelf: Kerken die niet langer de kern van het Evangelie preken, zien sneller hun ledental afnemen. Vooral vrijzinnige kerken kampen met sterk dalende ledenaantallen, terwijl bevindelijk gereformeerde kerken relatief stabiel blijven.

Ontkerkelijking wereldwijd

In West-Europa neemt de ontkerkelijking nog steeds toe. In andere delen van de wereld, zoals Afrika en Azië, groeit het christendom echter juist. Ondanks soms zware vervolging, blijft de kerk in deze regio’s groeien. Zie ook christenvervolging en secularisatie.

Gevolgen ontkerkelijking

Ontkerkelijking heeft verstrekkende gevolgen, zoals:

• Een afname van de algemene moraal in de samenleving
• Toename van eenzaamheid
• Verlies aan zingeving en betekenisgeving
• Een daling in het aantal vrijwilligers, aangezien veel vrijwilligers juist vanuit hun geloof gemotiveerd zijn om zich in te zetten
• Leegstand van kerkgebouwen, wat vaak leidt tot herbestemming of sloop van deze gebouwen