Duizenden mensen laten zich ”ontdopen” als er weer eens een nieuwe publicatie verschijnt over misbruikschandalen in de Rooms-Katholieke Kerk. Of als er op die schandalen een „lauwe reactie” van geestelijken volgt. Volgens kritische Belgen was dat het geval tijdens het bezoek van paus Franciscus aan hun land in september. Meer dan 500 personen ondertekenden een open brief waarin hun bezwaren zijn uiteengezet. Ze onderstreepten hun kritiek met hun ontdoping.

Piek

De term ontdopen klinkt wat bedrieglijk, want het zal niemand lukken om het doopwater van zijn voorhoofd te wissen. Ook niet met een haardroger, zoals sommige atheïsten eerder wel suggereerden. Ontdoping is vooral gangbaar bij rooms-katholieken in België: in 2023 lieten er 14.251 zich ontdopen, een recordaantal. Het gaat dan dus om een administratieve handeling, waarbij iemand uitgeschreven wordt uit zijn of haar kerkverband.

Om een ontdopingsverzoek wat te vergemakkelijken, is op initiatief van het Humanistisch Verbond van België een website aangemaakt waarop ontdopers online een uitschrijving kunnen aanvragen. Inmiddels zijn via de site ruim 5000 digitale aanvragen ingediend. De totale cijfers van de ontdopingen van afgelopen jaar in de Belgische bisdommen zijn waarschijnlijk pas in november dit jaar beschikbaar.

Schrappen

Maar wat als je geen gegevens over jezelf in het kerkelijk archief wilt achterlaten? Dit was de wens van een 69-jarige Belg die zich in maart 2021 als lid liet schrappen bij het bisdom Gent. Volgens de Belgische Gegevensbeschermingsautoriteit (GBA), een toezichthouder op de bescherming van persoonsgegevens, verzocht hij het bisdom om elke verwijzing naar zijn persoon uit elk fysiek of digitaal register te verwijderen.

„Als iemand zich wil uitschrijven, moeten wij weten in welke kerk die persoon gedoopt is”, zegt diaken Geert de Cubber, woordvoerder van het bisdom Gent. In het geval van de Belg was dat de parochie Bijloke. „Vervolgens moet contact worden opgenomen met de parochie ter plaatse. Daarna berichten we degene die het verzoek tot uitschrijving gedaan heeft.”

De kerk weigert echter om álle gegevens van gedoopten te schrappen en stuurt de gedoopte een bericht dat hij op de lijst van kerkverlaters van de parochie Gent staat. Het staat hem vrij om zelf deze gegevens in het doopregister na te kijken.

Toestemming

De gedoopte Gentenaar gaat niet akkoord. Hij is van mening dat hij niet uit de kerk is getreden: zijn ouders hebben hem immers laten dopen. Dat betekent volgens hem dus dat hij zich niet zelf heeft aangemeld als kerklid. En omdat hij zelf geen toestemming heeft gegeven voor inschrijving, wil hij dat de kerk alle uitschrijvingsgegevens schrapt. Op 14 april 2021 dient hij een klacht in bij de GBA. Die wordt in behandeling genomen.

Volgens de GBA is het in de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) vastgelegde recht om persoonlijke gegevens te laten verwijderen niet zomaar van toepassing op alle situaties. Alleen onder bepaalde voorwaarden kan iemand van dit recht gebruikmaken. Bijvoorbeeld als de gegevens onrechtmatig verwerkt zijn of als de persoonsgegevens niet langer nodig zijn voor het doel waarvoor ze zijn verzameld.

Belang

De kerk zegt echter dat zij een gerechtvaardigd belang heeft bij het bewaren van de doopgegevens. „Die gegevens zijn waardevol voor historici”, stelt diaken De Cubber. „Daarnaast is er een theologisch argument voor het bewaren van de doopgegevens. De doop is definitief, voor altijd geldig. We hebben als kerk altijd gezegd dat een aantekening voor kerkverlaters voldoende is.”

De doop is eenmalig, vindt het bisdom. Bewaring van persoonlijke gegevens helpt om te kijken of iemand al gedoopt is wanneer hij of zij zich opnieuw meldt bij een geloofsgemeenschap. Het bisdom Gent zag daarom geen noodzaak om op het verzoek van de gedoopte in te gaan.

„Het gerechtvaardigd belang was er wel”, reageert Aurélie Waeterinckx, woordvoerster van de GBA. „Maar naast het gerechtvaardigd belang zelf moet een organisatie nog aan twee andere voorwaarden voldoen. Anders is dit recht niet geldig.”

Noodzaak

„Ten tweede speelt de vraag of de verwerking van de persoonlijke gegevens van de gedoopte noodzakelijk is om dit belang te behartigen”, legt Waeterinckx uit. De doop vindt volgens het dossier van de GBA plaats in één enkele parochie. Die noteert de doopgegevens slechts op papier. Dit voorkomt dus niet dat iemand zich bij een andere parochie voor de tweede keer kan laten dopen.

Waeterinckx: „De laatste voorwaarde is een afweging tussen de belangen van de kerk en die van de gedoopte. De doper heeft nadrukkelijk aangegeven dat de kerk zijn gegevens moet schrappen. In zo’n geval wegen de rechten en vrijheden van de aanklager zwaarder dan het gerechtvaardigd belang van de kerk. Bovendien heeft de kerk niet aan de gedoopte en zijn ouders medegedeeld hoelang de persoonlijke gegevens bewaard worden. Zij verstrekte dus onvoldoende informatie.”

Onrechtmatig

Voor de GBA is dit reden genoeg om op 19 december 2023 te beslissen dat de kerk de doopgegevens ten onrechte bewaart. Ze beveelt het bisdom Gent om de persoonlijke gegevens van de gedoopte te wissen.

Hiertegen gaat het bisdom in hoger beroep. De zaak belandt bij het Hof van Beroep in Brussel. Waeterinckx: „Dit hof deelde mee dat het niet alle benodigde gegevens had om een uitspraak te doen. Daarom heeft het hof in Brussel aan het Europese Hof van Justitie enkele vragen voorgelegd. Op basis van de antwoorden van het Europese Hof zal het Hof van Beroep een beslissing nemen. Normaal gezien is dat dan het definitieve vonnis.”

Kans

Het bisdom Gent maakt kans bij het Europese Hof, denkt Henk-Jan Ligtenberg, advocaat bij Wille Donker advocaten in Bodegraven. „Ik krijg de indruk dat de GBA wel heel sterk benadrukt dat het belang van privacy zwaarder weegt dan het belang van kerkelijke organisaties. Maar zo meng je je in de godsdienstige beleving van de doop en de eeuwigdurende waarde ervan: je kunt de doop namelijk niet ongedaan maken.”

Daarbij zijn juist ook bij vergelijkbare rechtszaken in Frankrijk, Ierland en Slovenië kerkelijke organisaties in het gelijk gesteld, ziet Ligtenberg. „De vrijheid van godsdienst is vaak een persoonlijk recht dat voor iedereen geldt. Maar religieuze organisaties hebben die vrijheid ook. Zij hebben de vrijheid om bepaalde persoonsgegevens op te slaan, zelfs als die persoon dat niet meer wil.”

Algemeen

Als de aanklager gelijk krijgt, zou dat volgens de advocaat gevolgen kunnen hebben voor de Nederlandse situatie. Wanneer een Europese rechter zo’n uitspraak doet, is die van kracht in heel Europa, want de AVG is Europese wetgeving met per land slechts enkele kleine verschillen. Voor Ligtenberg is de toepassing op de Nederlandse situatie afhankelijk van de vraag hoe algemeen de antwoorden van het Europese Hof zijn geformuleerd. Als de antwoorden op de vragen van toepassing kunnen zijn op iedere situatie, zullen kerken in Nederland er ook wat mee moeten, stelt hij.

Ligtenberg is bekend met AVG-kwesties die bij de rechter liggen, maar heeft zelf niet te maken gehad met concrete gevallen waarin een kerkverlater zich volledig uit het kerkelijk archief wil laten verwijderen. „Wat ik zelf van AVG-kwesties weet, gaat met name over de Gereformeerde Gemeenten en de Protestantse Kerk in Nederland. Momenteel zijn er relatief weinig verzoeken om alle persoonsgegevens te verwijderen uit het kerkelijk archief.”

Lijn

De protestantse kerkverbanden waar Ligtenberg mee te maken heeft, hanteren dezelfde lijn als de Rooms-Katholieke Kerk. „Kerkelijke organisaties honoreren verzoeken tot uitschrijving, waarna zij de betreffende persoon verwijderen als actief lid. Historische gegevens, zoals aantekeningen over de doop, de belijdenis en het huwelijk, blijven wel bewaard in het kerkelijk archief. Ik ben niet bekend met gevallen binnen de Protestantse Kerk in Nederland en de Gereformeerde Gemeenten waarbij mensen verzochten om al hun gegevens uit het doopregister te verwijderen. Uitschrijving is voor hen vaak voldoende. Het speelt denk ik meer bij de rooms-katholieken.”

Botsing

De specialist privacyrecht krijgt regelmatig AVG-vragen van kerkenraden. Die zijn gewend om zorgvuldig met gevoelige, persoonlijke gegevens om te gaan, ervaart hij. „Maar de kerkelijke situatie en de AVG zijn niet heel specifiek op elkaar ingespeeld. Enerzijds moet er voor kerkenraden ruimte zijn om vrij van gedachten te kunnen wisselen over leden, bijvoorbeeld vanuit het pastoraat. Aan de andere kant hebben leden recht op inzage in hun persoonlijke gegevens. Dat kan een soort botsing in grondrechten veroorzaken. Kerkenraden vragen zich in zo’n situatie af in hoeverre zij inzage moeten geven.”

Volgens de Europese rechtspraak reikt dat recht op inzage vrij ver, zegt Ligtenberg. Er moet volgens hem dus per situatie een belangenafweging gemaakt worden binnen de kaders van de wet als mensen persoonlijke gegevens willen inzien, verwijderen of corrigeren.

„Als het gaat om inzage in persoonlijke gegevens, kun je het beste een ruime benadering kiezen”, vindt Ligtenberg. „Het heeft vaak geen zin om daarover strijd te voeren. Het inzagerecht is namelijk vrij ruim. De gegevensverwerking moet dus op orde zijn en met voldoende waarborgen omkleed. Gebruik bijvoorbeeld kerkenraadsmailadressen in plaats van privémailadressen. Ook moet er een digitale omgeving zijn waar alle gegevens veilig zijn opgeslagen. Kerken moeten zorgen voor geheimhoudingsafspraken als zij persoonlijke gegevens delen met andere partijen.”

Monnikenwerk

En als er iemand met een verzoek tot volledige schrapping komt? „Dan zou ik het wel te verdedigen vinden dat je alsnog niet tot verwijdering overgaat. Zeker nu we de uitspraak van het Europese Hof nog niet kennen. Volledige schrapping van doopgegevens is onnodig en niet aan de orde, zowel vanuit het oogpunt van privacywetgeving als vanuit een religieus oogpunt”, aldus Ligtenberg.

„Als de aanklager door het hof in het gelijk gesteld wordt, zal dat niet zozeer chaos geven, maar wel voor meer administratieve werkzaamheden zorgen”, zegt Ligtenberg. Maar dan alleen als iemand vraagt om volledige schrapping. „Er is ook een geestelijk aspect: je bent namelijk maar een keer gedoopt. Bij zo’n volledige schrapping zou het voelen alsof de doop wordt uitgewist, maar dat is niet mogelijk.”