De kunststroming van de romantiek (zeg maar tussen 1800 en 1850) gooide in Nederland nooit hoge ogen. Op zich wel begrijpelijk, want al dat grootse en meeslepende, al die aandacht voor het individu en al die emotie, dat voelt maar ongemakkelijk in ons land. Zeker, Wijnand Nuijen (1813-1839) kan een romanticus worden genoemd, maar hij stierf al op 26-jarige leeftijd. Ook de landschapschilder B.C. Koekkoek (1803-1862) kun je het etiket opplakken, maar hij woonde en werkte in het Duitse Kleve.

Je kunt het ontbreken van een romantische stroming ook oplossen –polderaars als we zijn– door het begrip romantiek wat breder te omschrijven. Dan reken je ook brave schilders als Bosboom, Schelfhout, Springer, Weissenbruch, Van Schendel en anderen daarbij.

Parijs

Maar voor een echte Nederlandse romanticus moet je naar Parijs, waar Ary Scheffer een indrukwekkende carrière opbouwde. Of is het iets te gretig om hem Nederlands te noemen? Inderdaad, hij wordt in 1795 geboren in Dordrecht, in een bekende schildersfamilie. Maar op 16-jarige leeftijd verhuist hij naar Parijs. Ary krijgt daar zijn opleiding, wordt onderdeel van het Parijse culturele leven, laat zich –met hart en ziel– meeslepen in de revolutie van 1830, vecht niet alleen met penseel, maar gaat ook met de Franse vlag de straat op. Hij trouwt in 1850 met de Franse Sophie Marin en neemt de Franse nationaliteit aan. Hoe Nederlands ben je dan nog?

Het neemt niet weg dat veel kunstwerken van Ary Scheffer terechtkomen in zijn geboortestad Dordrecht, met name in het Dordrechts Museum. Daar is zijn werk nu te zien tegen de achtergrond van Franse revoluties en de Franse romantiek. Helder wordt hoe groot de rol van Scheffer is geweest in de Parijse kunstwereld.

Brandpunt

Moeder Scheffer-Lamme weet wat haar te doen staat, na het sterven van haar man Bernard in 1809. Hoewel Duitser van geboorte, had Bernard goede contacten aan het hof van koning Lodewijk Napoleon in Den Haag. Hij was zelfs hofschilder van de koning. Moeder Cornelia Scheffer, zelf ook kunstschilder, wil zich vestigen in Parijs, brandpunt van het verlichtingsdenken en het culturele centrum van Europa. Daar kunnen haar kinderen Ary en Henry goede kunstopleidingen genieten.

Zo komen de jongens  in 1811 in het atelier van Pierre Guérin terecht. Daar ontmoeten ze de later beroemde Théodore Géricault en Eugène Delacroix en krijgen zij een opleiding in de klassieke schilderkunst – het neoclassicisme voert nog de boventoon. Maar Guérin geeft zijn leerlingen ook voldoende ruimte om te experimenteren. Het atelier wordt broedplaats van een nieuwe generatie schilders, die zich sterk laat beïnvloeden door de politieke en maatschappelijke onrust in het land.

Waterloo

Na de Franse Revolutie van 1789-1799 komt Napoleon Bonaparte aan het roer. Tot hij in 1815 definitief wordt verslagen bij Waterloo en de Bourbons de troon weer beklimmen. Maar het Franse volk mort, is ontevreden vanwege de sociale misstanden en lijdt onder de gevolgen van de oorlogen.

Te schilderen thema’s liggen op straat voor het oprapen. Vechtlust, emotie, hartstocht, gedrevenheid om de boodschap van vrijheid, gelijkheid en broederschap te vertalen in kunst – ongeacht of het de beeldende kunst is of literatuur en muziek. De romantiek is geboren. Dramatische schilderijen verbeelden de terugtrekking van het leger van Napoleon uit Rusland (Scheffer) of de muiterij op het vlot van Medusa (Géricault). Het gebeurt maatschappelijk betrokken en emotioneel: met bedelaars, oorlogsinvaliden, weeskindertjes in de sneeuw of een neergeschoten patriot.

Scheffer schildert niet alleen de gebeurtenissen van dat moment, maar hij wakkert ook de revolutiegeest aan door te schilderen vanuit het verleden. Een voorbeeld is ”De Marseillaise”, een scène uit 1792, die hij in 1826 op het doek zet.

Als een spin in het web

Ary Scheffer is dan een veelgevraagd en hooggewaardeerde kunstenaar. Hij kan zich zelfs een villa veroorloven aan de Rue Chaptal, midden in een moderne kunstenaarswijk, aan de voet van de heuvel Montmartre. Die wijk vormt het centrum van romantisch Parijs. De schilder houdt er regelmatig ontvangsten, zogenoemde salons. Daar worden ideeën uitgewisseld en kunstvisies ontwikkeld door schilders, schrijvers en muzikanten.

Kunst moet gaan over gevoelens, moet emoties een gezicht geven, verbeelden, is de gedachte. Beeldende kunst, muziek en literatuur inspireren elkaar.  Verhalen bijvoorbeeld van Shakespeare, Goethe, Dante en Lord Byron leveren voldoende tranen, droefenis en zuchten op om in beeldtaal of muzieknoten gevangen te worden.

Scheffers kennissenkring is breed; de componisten Frédéric Chopin en Franz Liszt en zangeres Pauline Viardot zijn kind aan huis bij hem. Beeldhouwer Félicie de Fauveau bewoont een huis naast Scheffer, schilders als Théodore Géricault, Horace Vernet, Paul Delaroche en vele anderen wonen in naburige straten. Musici als Berlioz, Gounod, Bizet en Wagner, en schrijvers als Victor Hugo, George Sand en Charles Baudelaire vinden een plek in de wijk. Maar ook fabrieks- en bankdirecteuren, wetenschappers en de gegoede burgers vestigen zich in de buurt en zoeken contacten met kunstenaars.

Burgerkoning

Het blijft onrustig in Parijs en in juli 1830 slaat de vlam opnieuw in de pan. Lodewijk XVIII heeft inmiddels plaatsgemaakt voor Karel X. Maar in plaats van een periode van restauratie breekt een nieuwe revolutie uit. Kunstenaars als Scheffer staan er met hun neus bovenop en leggen de drie dagen vol geweld en protest, barricades en vlagvertoon nauwkeurig vast. Karel X ruimt op zijn beurt het veld en wordt opgevolgd door zijn neef Lodewijk Filips van Orléans. Deze ”burgerkoning” –zo genoemd vanwege de steun die hij geniet van de burgerij– zal achttien jaar de ”Julimonarchie” leiden.

De nieuwe koning is voor Ary Scheffer geen vreemde. Al vanaf 1822 leert hij diens kinderen tekenen en beeldhouwen en geeft hij de familie adviezen over kunst. De relatie is een vriendschappelijke. De belangstelling van Lodewijk Filips voor de kunsten levert veel kunstenaars nieuwe opdrachten op. Het Kasteel van Versailles wordt in 1833 omgedoopt tot nationaal museum. Scheffer, Horace Vernet en anderen voorzien het van metershoge schilderijen. Maar het monsterproject komt nooit af, omdat er in 1848 alweer een revolutie uitbreekt.

Religieuze kunst

Er groeit tijdens de Julimonarchie weer belangstelling voor religieuze kunst. Ook de protestantse Ary Scheffer laat zich niet onbetuigd en kiest Bijbelse onderwerpen, waarbij hij –romanticus als hij is– aanbidding en extase niet schuwt. Zijn schilderstijl wordt gladder, zeer tot ongenoegen van de nieuwe generatie schilders die terrein wint. De jonge dichter en kunstcriticus Charles Baudelaire moet er niets van hebben en noemt Scheffer „een aap van het sentiment”.

Scheffers schilderij van ”Augustinus en Monica” roept heel verschillende reacties op. „Een ontroerende poëzie”, klinkt het. Baudelaire denkt er anders over: „Ongelukkig, triest en besluiteloos”, vindt hij.

Vreemd genoeg is het juist Scheffer die de nieuwe generatie kunstenaars een plaats wil geven. Zij schilderen nuchterder, realistischer, trekken graag de natuur in om het licht in al zijn schakeringen te vangen. Maar de jury van de Salon wordt steeds strenger en weigert schilderijen van deze jonge schilders tentoon te stellen. Scheffer besluit dan zijn atelier open te stellen, zodat de nieuwe kunst toch een podium krijgt. En daarmee stimuleert hij de doorbraak van het realisme en het Franse impressionisme.

Scène uit de julidagen

Ongetwijfeld een van de hoogtepunten van de tentoonstelling in het Dordrechts Museum is de bijzondere bruikleen van de ”Scène uit de julidagen”. Het komt uit het familiekasteel van de beroemde Franse generaal La Fayette (1757-1834). Het schilderij is na de presentatie op de Franse Salon van 1831 nooit meer tentoongesteld.

Ary Scheffer schildert het werk een jaar na de Julirevolutie in 1830 en toont daarmee zijn betrokkenheid bij de politieke ontwikkelingen in Frankrijk in zijn tijd. Parijs brandt. De wapens zijn getrokken, de middenklasse staat klaar om de barricades op te gaan. Veel kunstenaars bevinden zich te midden van het oproer. Scheffer vecht ook zelf mee en legt de bloederige dag vast in een groots schilderij. Het wordt tentoongesteld op de Salon.

Tegelijkertijd presenteert Eugène Delacroix een soortgelijk schilderij: ”De vrijheid leidt het volk”. Beide schilderijen vertonen veel overeenkomsten en de schilders gebruiken dezelfde beeldtaal: een stad in brand, gesneuvelde burgers die zijn omgekomen in de strijd om gerechtigheid voor het Franse volk, en de Franse tricolore die zegeviert.

De tentoonstelling ”Liberté! Ary Scheffer & de Franse Romantiek” is tot 23 maart te zien in het Dordrechts Museum. Bij de tentoonstelling is een catalogus uitgegeven waarin ook verdiepende opstellen zijn opgenomen. Het werk telt 224 pagina’s en kost 35 euro.