St. Andrews is nu een tikkeltje deftige universiteitsstad. Oude ruïnes vertellen een ander verhaal. Dit is een stad waar strijd is geleverd. En niet alleen militair, ook in de kerk. Hier zijn wonderen gebeurd. En John Knox speelde daar geen onbelangrijke rol in.
Schotten met rijkgeruite kilts haasten zich door de North Street richting de oude gebouwen van de universiteit van St. Andrews. In St. Salvators Chapel van de academie zijn deze zaterdagmiddag twee trouwdiensten. Lange jurken, grote hoeden en veel mannen in de traditionele kilt. De universiteitsgebouwen zien er nu spik en span uit. Het gras is in mooie blokpatronen gemaaid. Een prachtig decor voor trouwfoto’s.
In de tijd dat John Knox studeerde zag het er allemaal wat anders uit, maar belangrijk was de stad aan de Noordzee zeker. De universiteit van St. Andrews was de beste van het koninkrijk. Daarom stuurde vader Knox zijn zoon John, nadat die de Latijnse school in Haddington had gevolgd, naar St. Andrews. Dat is rond 1524 geweest. Vooral de van oorsprong Franse hoogleraar John Mair of Major drukte hier een stempel op de jonge Knox. Hier in de bibliotheek bestudeerde Knox de werken van de kerkvaders Hiëronymus en Augustinus en gingen zijn ogen open voor de dwaalleer van de kerk van Rome. Dat moet rond 1535 gebeurd zijn, stellen Knox-kenners.
Na een periode van omzwerven samen met de door hem zo geliefde George Wishart keerde Knox in 1547 terug in St. Andrews. Verzoeken om predikant te worden wees Knox af tot ds. John Rough publiek in een eredienst hem bijna tot de keuze voor het predikantschap dwong. De preken van Knox vielen in de smaak bij het volk en de militairen die in het kasteel gelegerd waren; maar kritiek op de nieuwe leer kwam er ook. De rooms-katholieke geestelijken stonden Knox in alles tegen.
Geen twijfel
Eind 1547 drongen Franse troepen St. Andrews binnen. Ook Knox werd gevangengenomen en op een galeischip geplaatst. Zomer 1548 keerde de Franse vloot terug voor de kust. Knox was ziek, maar tegen medegevangenen aan boord zei hij: „Ik zie de plaats waar de Heere het eerst mijn mond geopend heeft om in het openbaar tot Zijn eer te spreken; en ik ben er volkomen van overtuigd, hoe zwak ik nu ook ben, dat ik dit leven niet zal verlaten voor mijn tong Zijn Goddelijke Naam op dezelfde plaats zal verheerlijken.” Knox twijfelde niet: de Heere zou hem terugbrengen op de preekstoel van St. Andrews.
Maar het zou tot 1559 duren. Pas toen keerde hij na jaren van omzwerven door Engeland en Europa weer echt terug in St. Andrews. Beproefd. Maar de Heere maakte de belofte waar. Op 9 juni 1559 kwam hij in St. Andrews aan. Drie dagen achter elkaar sprak hij in de kerk.
De preekstoel waarop hij dat deed is er nog, zo wordt verteld. Hij staat nu in de kapel van de universiteit waar de bruidsparen elkaar zojuist het ja-woord gaven. In de tijd van Knox stond hij in de Holy Trinity Church. Deskundigen dateren de preekstoel echter in later tijd. Het doet er niet toe; Knox beklom de kansel weer.
Beeldenstorm
De invloed van de preken na zijn terugkomst was groot: burgemeesters, militairen en de bevolking besloten eendrachtig de gereformeerde eredienst in te voeren in hun stad. Een menigte trok na de preek naar de kathedraal, destijds de belangrijkste kerk van Schotland. Beelden en afbeeldingen werden uit de kerk verwijderd. De kerk raakte snel daarna in verval. Inwoners van St. Andrews gebruikten stenen van de kerk voor de bouw van nieuwe gebouwen. Stukje bij beetje verdwenen kerk en bijbehorend klooster. Knox stond achter de beeldenstorm. Van hem moet het gezegde afkomstig zijn: „De beste manier om te voorkomen dat roeken terugkomen, is hun nest af te breken.”
Nu is de kerkruïne een trekpleister. Mensen dwalen er tussen de restanten door. Een plattegrond geeft een beeld van het oude kerkkloostercomplex: het was groots.
Het kerkhof bleef nog lang in gebruik als begraafplaats. Veel stenen zijn scheefgezakt, daarom staan er tal van hekken tussen de zerken: om te voorkomen dat bezoekers gewond raken. Liefhebbers van de kerkgeschiedenis zullen even langs de graven van de bekende Schotse predikers Samuel Rutherford en Thomas Halyburton lopen. Ze liggen er naast elkaar. Zijn er het bewijs van dat ook na Knox de kerk hier in St. Andrews bloeide.
Hij zal staand bij de zee nog weleens hebben teruggedacht aan zijn gevangenschap op de Franse oorlogsschepen. Wie bij het haventje van de kustplaats de lange stenen pier oploopt en dan terugkijkt naar de stad krijgt een beetje een beeld van wat Knox zag: het kasteel hoog op de rotsen, een enkele kerktoren en de resten van de abdij met de kathedraal van St. Andrews – nu een ruïne.
Het leven van Knox verplaatste zich al snel naar Edinburgh. Maar de laatste jaren van zijn leven verbleef hij ook nog korte tijd in St. Andrews.
Een historische Bentley glijdt de North Street uit. Een van de bruidsparen laat zich vervoeren. Het feest gaat elders verder.
