Nogal onheilspellend was deze week de tweet van prof. dr. ir. Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. „We koersen in Nederland af op een tijd van sociale onrust omdat energie, grondstoffen, voedsel, water zo duur worden dat het voor veel mensen onbetaalbaar wordt. Tijd voor een eerlijk verhaal: we moeten dwars door de pijn heen, dat vraagt veel van ons maar gaat nog meer opleveren.”

Dat we in roerige tijden leven, staat voor dr. Bas van Stokkom, filosoof en socioloog en werkzaam aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, als een paal boven water. „Al is het lastig die tijd precies te duiden. Je kunt niet zomaar verbanden leggen tussen allerlei crises.”

Hoe reëel is een volksopstand in Nederland nu de ene na de andere crisis zich aandient?

„In Nederland, en elders in het Westen, zijn we afgelopen decennia gewend geraakt aan veel welvaart en rijkdom. Alles wat we wilden, werd ons netjes aangereikt. We werden verwende en verveelde consumenten. Die zijn in de regel passief, dus ik vraag me af of ze bereid zouden zijn deel te nemen aan een volksopstand. Nu het aanhoudende consumentenfeest door onder meer de gascrisis ten einde lijkt te lopen, ontstaat onvrede. Die kan zich vertalen in opstand, maar ik zie nog niet een-twee-drie hoe die dan gerealiseerd moet worden. De stikstofcrisis is nog wat anders dan bijvoorbeeld de koopkrachtcrisis. Dat boeren de afgelopen tijd tamelijk massaal protesteerden, houdt verband met het feit dat velen van hen rechtstreeks in hun bestaan worden bedreigd. De koopkrachtcrisis is denk ik vooralsnog van een andere aard. Die houdt immers in dat de middenklasse nu door bijvoorbeeld hoge inflatie en energieprijzen niet meer vanzelfsprekend toekomt aan een frivool leven. Aan de onderkant van de samenleving komen mensen echt in de knoei en kunnen ze niet meer rondkomen. Dat gaat vaak gepaard met een berustende houding, die minder snel tot verzet leidt.”

De regering wil komend jaar het minimumloon in een keer met 10 procent verhogen. Zal die historische ingreep de onvrede in de samenleving dempen?

„Ik vermoed van wel. Maar er kunnen meer tegenslagen komen. Het is de vraag of compenserende maatregelen van de overheid afdoende zullen zijn. De kans bestaat dat we komende jaren terechtkomen in een instabiele en veel moeilijker te beheersen economie. Ik sluit niet uit dat forse inflatie een terugkerend fenomeen wordt, ook met het oog op steeds hogere prijzen voor fossiele energie.

Ik vind het opmerkelijk, en juich het toe, dat de huidige centrumrechtse regering nadrukkelijk aangeeft dat de vermogenden echt een veer moeten laten. De vermogensongelijkheid is groter dan ooit. Ik hoop dat vooral de megakapitalisten hun verantwoordelijkheid nemen voor de publieke zaak. En dat ze bijvoorbeeld fors meebetalen aan de instandhouding van collectieve voorzieningen, zoals de gezondheidszorg en innovaties die zorgen voor schone lucht en schoon water voor ons allen.”

Hebben Nederlanders met een riant inkomen de neiging dat ze neerbuigend doen over de financiële zorgen van de middeninkomens en de minima?

„Ja, zeker in kringen van de VVD en aanverwante clubs is de zogeheten meritocratie populair. Dus: wat ik heb, heb ik zelf voor elkaar gebokst en ik ben anderen weinig verschuldigd. De armere mensen zouden dan niks uitvoeren en profiteren van anderen. De werkelijkheid is echter dat de superrijken, die hun geld vaak in belastingparadijzen stallen, vermogen vergaren door hun geld te beleggen. Dat kun je gerust een luie economie noemen.”

Leidt de klap van de coronapandemie ertoe dat mensen nu minder het hoofd kunnen bieden aan de huidige reeks crises?

„Dat vraag ik me af. Ik denk dat de weerbaarheid van burgers in Nederland al decennia lang is afgenomen. Dat heeft alles te maken met het eeuwige consumentenfeest. Veel mensen zijn volledig opgegaan in een bestaan van kick, prikkeling en vermaak. Het belang van burgerschap –het met elkaar verantwoordelijkheid nemen voor de publieke zaak– werd een stuk minder.”

Hou zou de geplaagde burger het hoofd moeten bieden aan die crises?

„Het is niet makkelijk om daar antwoord op te geven. Mensen beleven de tegenslag verschillend. De één blijft vrij onverschillig onder de klimaatcrisis. De ander voelt zich medeschuldig aan het verwaarlozen van de aarde. Wat ik in ieder geval adviseer: zet een rem op consumeren, bijvoorbeeld op reizen per vliegtuig. Neem burgerschap serieus, durf vragen te stellen bij het makkelijke leventje van doen wat je wilt en vrijheid, blijheid. Dat leventje is niet zo veel waard wanneer onze natuurlijke leefomgeving verder wordt ondermijnd.”

Deelt u de analyse dat burgers in Oost-Europese landen met het oog op bijvoorbeeld de gascrisis weerbaarder zijn dan inwoners van West-Europa?

„Absoluut. Mensen in Oost-Europa zijn al decennialang gewend aan een zekere schaarste. Ze weten dat je niet klakkeloos altijd maar geld kunt uitgeven. Wij westerlingen hebben meer moeite de omslag te maken naar een meer sober leven.”

Welke crisis is wat u betreft het meest ingrijpend?

„Zonder twijfel noem ik dan de klimaatproblemen. Denk onder meer aan de overbevissing, het uitputten van grondstoffen en energiebronnen en uiteraard de opwarming van de aarde. In veel Afrikaanse landen is de leefomgeving zo verarmd dat mensen niet meer in hun bestaan kunnen voorzien. Migranten uit dat werelddeel zoeken hun heil elders. Ik vrees dat we komende decennia nog nauwelijks te bevatten problemen en conflicten gaan krijgen.”