De sterfte is al bijna een halfjaar opvallend hoog. Vanaf half maart tot eind augustus overleden er wekelijks tussen de 100 en de 500 méér mensen dan het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) verwachtte op basis van de gemiddelde sterfte tussen 2015 en 2019. Aan de vergrijzing en de bevolkingsgroei ligt het niet, want daar houdt het CBS rekening mee.

De doodsoorzaken tot en met april zijn bekend. Het CBS publiceerde twee weken geleden deze cijfers. Daaruit bleek dat corona in het eerste kwartaal nog aanzienlijke sterfte veroorzaakte: zo’n 1000 sterfgevallen in februari, 1500 in maart en 900 in april.

Ook griep zorgde eerder dit jaar voor sterfte. Van half maart tot eind mei was er een griepepidemie.

Raadselachtiger is de oversterfte in de maanden erná. Het CBS beschikt nog niet over de doodsoorzaken van deze periode. Deze gegevens publiceert het statistiekbureau gewoonlijk zo’n vier maanden na dato, als ongeveer 95 procent van alle gegevens via gemeenten zijn binnengekomen en verwerkt.

CBS-onderzoeker prof. Van Gaalen waakt ervoor al te stellige uitspraken te doen over de oorzaak van de oversterfte. „Het is heel complex, je moet naar veel factoren tegelijk kijken, en er is meer onderzoek nodig.”

Zomergolf

Hoewel bewijs vooralsnog ontbreekt, heeft de onderzoeker wel vermoedens over de oorzaken van de ongebruikelijke sterfte in de achterliggende maanden. „Corona is nog steeds in het land. Het is daarom niet uit te sluiten dat er ook in de afgelopen maanden relatief veel mensen aan het virus zijn overleden.” Volgens het RIVM was er sprake van een zomergolf.

Daarnaast kan de sterfte deels samenhangen met de hitte. „De afgelopen weken zijn lange tijd heel warm geweest. We zien dat er met name in verpleeghuizen veel sterfte is en onder mensen die thuis langdurige zorg ontvangen.”

Ook in andere Europese landen ziet Van Gaalen de gevolgen van de zinderende hitte. In zuidelijke landen als Spanje, Frankrijk en Italië was er de afgelopen weken een aanzienlijke oversterfte, zo blijkt uit cijfers van de website Euromomo. In landen waar de temperaturen draaglijker bleven, zoals Denemarken, Noorwegen en Zweden, was de sterfte echter niet hoger dan gebruikelijk.

Dit jaar kende Nederland volgens het KNMI één officiële hittegolf: van 9 tot en met 16 augustus. Toch kan volgens de CBS-onderzoeker ook een aaneengesloten reeks warme dagen voor een hogere sterfte zorgen.

Zachte winter

Wat zou er naast corona en de warmte nog meer kunnen spelen? Misschien is er sprake van „uitgestelde sterfte”, oppert Van Gaalen. „De winter was volgens het KNMI zeer zacht en dat verlaagt de sterfte onder de kwetsbaarste mensen. Deze sterfte kan later ingehaald worden. Bovendien hielden mensen tijdens de coronapandemie rekening met elkaar door bijvoorbeeld afstand te houden. Nu alle regels zijn opgeheven, zie je dat ze elkaar weer meer opzoeken. Kwetsbaren lopen daardoor vaker een infectie op, waaraan ze kunnen bezwijken.”

Het viel de onderzoeker eind vorig jaar al op dat er veel mensen overleden aan een infectie met verkoudheidsvirussen zoals RS. „Het kan ook zijn dat veel kwetsbaren zijn gevallen toen ze na lange tijd weer de deur uitgingen. Veel ouderen overlijden als gevolg van een val.”

De sterfte zou ook een langetermijngevolg van een coronabesmetting kunnen zijn, denkt de CBS-onderzoeker. Patiënten hebben tot minstens een jaar na een infectie met corona een verhoogd risico op hart- en vaataandoeningen, zoals een beroerte, hartritmestoornissen, bloedstolsels en ontsteking van de hartspier of het hartzakje. Die opvallende bevinding meldden Amerikaanse onderzoekers begin februari in een publicatie in vakblad Nature Medicine. Hoe heviger de acute infectie, hoe groter het risico op complicaties op de lange termijn blijkt te zijn.

Uitgestelde zorg

Een andere mogelijke verklaring van de opvallende sterfte is uitgestelde zorg, suggereert de CBS-onderzoeker. Vanwege capaciteitsgebrek moesten artsen veel operaties uitstellen, wat de kwaliteit van leven én de overlevingskans van veel patiënten nadelig kan hebben beïnvloed. Daarnaast waren mensen tijdens de coronapandemie over het algemeen terughoudender met het bezoeken van de huisarts bij klachten.

Zou de oversterfte het gevolg kunnen zijn van vaccinatie tegen corona? Dat is onwaarschijnlijk, stelt Van Gaalen. „Er is slechts een handjevol mensen overleden door vaccinatie, terwijl ruim 12,5 miljoen mensen volledig zijn gevaccineerd. Zo’n gering aantal zie je niet terug in de oversterftecijfers.”

Bijwerkingencentrum Lareb meldt in een document op zijn website dat er vrijwel zeker drie mensen zijn overleden aan trombose met een laag aantal 
bloedplaatjes, een zeldzame bijwerking van het AstraZenecavaccin. Daarnaast zijn er drie gevallen bekend van mensen die zijn overleden aan een ontsteking van de hartspier of het hartzakje, mogelijk als gevolg van een inenting met het Pfizervaccin.

Uit onderzoek van het RIVM bleek in juni dat het risico op overlijden aan andere doodsoorzaken dan Covid-19 lager dan of gelijk is aan het risico voor personen zonder vaccinatie. De verlaagde kans op overlijden is waarschijnlijk het gevolg van andere factoren die samenhangen met vaccinatie.