Als een verrassing kwam de uitspraak van het Poolse hof niet. De Europese instellingen hebben zich al maanden kunnen voorbereiden op de explosieve uitspraak. De eindconclusie van de hoogste Poolse rechters kwam na maanden wachten op donderdag: het Europese recht gaat niet in alle gevallen boven het nationaal recht. Een schot recht in het hart van de Europese Unie. Vier vragen en antwoorden.

Wat zijn de reacties vanuit Brussel op de uitspraak?

De waakhond van de Europese rechtsorde, de Europese Commissie, had direct een duidelijke boodschap. Niet alleen voor Polen, maar voor alle lidstaten. Het Europese recht staat wél boven nationale recht en alle uitspraken van het EU-hof zijn bindend, reageerde de Commissie. Een welles-nietesspelletje tussen Polen en de EU is daarmee officieel begonnen.

Het blijft echter niet alleen bij een boodschap over de positie van het EU-recht; er volgt een dreigement. De Commissie zegt „alle bevoegdheden” die ze heeft in te zetten, om de „uniforme toepassing en integriteit van het Europese recht te waarborgen.” De betrokken Eurocommissaris Didier Reynders (Justitie) spreekt over het inzetten van „alle middelen” om de druk op Polen op te kunnen voeren.

Vanuit het Europees Parlement klinkt flinke kritiek op de uitspraak van het Poolse hof. Verschillende politieke fracties, onder meer van de liberalen en christendemocraten, roepen de Commissie op om een duidelijke vuist te maken tegen de regering van de nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Het Parlement had net als de Commissie zonder succes Polen opgeroepen om de rechtszaak van tafel te vegen.

De Conservatieven in het Parlement steunen PiS; de partij is bij die Europese familie aangesloten. Zij stellen dat „onze Unie door de lidstaten is opgericht om hen te dienen, niet andersom.”

Hoe reageren andere lidstaten?

In Nederland stelde het demissionaire kabinet de zorgen van de Commissie te delen. Andere lidstaten waren feller in hun reactie. Het is een aanval op de Europese Unie, meende de Franse minister van Europese Zaken Clement Beaune. Polen „speelt met vuur”, zei de minister van Buitenlandse Zaken van Luxemburg, Jean Asselborn.

De Europese Commissie zegt bereid te zijn alle middelen in te zetten tegen Polen. Welke middelen zijn dat?

Waar de Commissie Polen op dit moment het hardst mee kan raken, is het onthouden van gelden uit het coronaherstelfonds. Dat steunpakket van meer dan 30 miljard euro zou het land moeten helpen de negatieve gevolgen van de coronacrisis te bestrijden. De fondsen van de meeste Europese lidstaten zijn al door de Commissie goedgekeurd, maar niet die van Polen.

Het bestuur in Brussel heeft eerder aangegeven dat dit onder andere te maken heeft met de destijds nog lopende rechtszaak. De Commissie voelt de druk vanuit andere lidstaten, waaronder Nederland, en het Parlement om geen miljardensteun te geven aan een land waar er forse zorgen zijn over de staat van de rechtsstaat.

Een andere mogelijkheid waar de Commissie eerder over gesproken heeft, is het starten van een inbreukprocedure. Als er tijdens die procedure geen toenadering tussen de partijen komt, kan de Commissie uiteindelijk via het Europese Hof van Justitie financiële sancties opleggen. Dit proces is echter geen kwestie van uren of dagen, maar van maanden of jaren.

Eerder is Polen gevoelig gebleken voor het onthouden van Europese financiële steun of voor de dreiging van hoge boetes. Een week geleden maakte bijvoorbeeld een groot deel van de regio’s die zich vrij verklaarden van de invloeden van de lhbt-gemeenschap bekend dat dit niet langer meer het geval was. Dat nieuws volgde nadat de Commissie had laten weten dat de EU-subsidies naar die gebieden zouden worden stopgezet.

Welke partij heeft het meest te verliezen in dit juridische conflict?

Voor zowel Polen als de EU staat er veel op het spel. In Brussel zit de scheiding met de Britten nog vers in het geheugen. Zij zullen er veel aan willen doen om een nieuwe breuk te voorkomen. Aan de andere kant kunnen ze niets afdoen aan het gezag van het EU-recht; dat is de basis van de hele Unie. Daarin moeten ze streng zijn, ook om het gevreesde domino-effect te voorkomen. Niet een ongegronde angst, want eerder zette het Duitse hof in Karlsruhe ook vraagtekens bij bepaalde bevoegdheden van de EU. Het hof trok echter niet het primaat van het EU-recht in twijfel.

Voor de Poolse regering is het gevaar dat zij voor de verkiezingen van 2023 gezichtsverlies lijdt of gewilde financiële steun van de EU misloopt. De Poolse leiders verzekeren wel keer op keer dat ze lid van de EU willen blijven.