Het is 24 juni 2015. De rechtbank in Den Haag bepaalt dat de Nederlandse Staat te weinig doet om de CO2-uitstoot te beperken. Eind 2020 moet dat anders zijn. De rechter oordeelt dat de uitstoot dan 25 procent lager moet zijn dan in 1990. Bij Urgenda, de duurzaamheidorganisatie die de zaak heeft aangespannen, zijn ze blij.

Zes jaar later. Uit CBS-cijfers blijkt dat het doel (net) niet is gehaald: de reductie van de emissie van CO2 is blijven steken op 24,5 procent. Experts plaatsen er kanttekeningen bij: 2020 was ook nog eens het jaar met een warme winter en erg weinig uitstoot ‘dankzij’ de coronacrisis.

Voor Bartels, hoogleraar burgerlijk recht aan de Radboud Universiteit, kwam het dan ook niet als een verrassing dat Marjan Minnesma, directeur van Urgenda, afgelopen weekend aankondigde opnieuw naar de rechter te zullen stappen. Volgens haar leverde een overleg dat ze de afgelopen weken voerde met onder meer minister-president Rutte te weinig concrete plannen op. Urgenda eist een dwangsom als de overheid het vonnis niet blijft nakomen.

Bartels: „Ik kan me goed voorstellen dat Urgenda de druk op de ketel wil houden. Misschien willen ze de druk op de gesprekken wat opvoeren en met het eisen van een dwangsom de urgentie duidelijk maken.”

Hoe uniek is het dat een overheid een vonnis van een rechter niet opvolgt?

„Dat is vrij uitzonderlijk. Als de overheid zich al niet meer bij een besluit van een rechter neerlegt, wat moet er dan worden van het functioneren van een rechtsstaat?

Wel moet aangetekend dat het ook om een uitzonderlijk arrest gaat. Het gaat niet om het omzagen van een boom. De naleving van dit vonnis was een stuk ingewikkelder. Aan het terugdringen van uitstoot zitten meer haken en ogen.”

Wat zijn eigenlijk de opties als een partij een vonnis niet naleeft?

„Soms komt er overleg tot stand waarna de veroordeelde partij het vonnis alsnog vrijwillig naleeft. Als dat niet gebeurt, zie ik geen andere optie dan het opleggen van een dwangsom. Vaak zit die er bij de eerste veroordeling al in. Dan is een dwangsom het slot op de deur voor als de partij het vonnis niet uitvoert.

Het is puur speculatief, maar dat Urgenda niet al in 2015 een dwangsom eiste kan wel eens strategie zijn. Ze wilden in dat geval de rechtszaak niet laten struikelen over iets technisch-juridisch als de hoogte van de dwangsom. Nu lag de focus puur op de inhoud van de zaak.”

Stel de rechter legt nu alsnog een dwangsom op van 2 miljard euro. Naar wie gaat dat geld?

„Dat is opmerkelijk, dat zou dan naar Urgenda gaan. Al ben ik ervan overtuigd dat Urgenda niet op winst uit is, maar puur handhavend wil optreden. De dwangsom zullen ze vast laten terugvloeien in klimaatbelang.

Een voorspelbare reactie op de dwangsom is dat de belastingbetaler Urgenda zit te sponsoren. Ik vind dat een verkeerde voorstelling van zaken. De bedoeling van de rechtszaak is namelijk niet om geld uit de zakken van de overheid te kloppen, maar de bedoeling is de naleving van het vonnis van de rechtbank, het hof én de Hoge Raad.”

Er zijn klimaatrechtszaken bij bosjes. Hoe moeten we al die zaken duiden?

„Enerzijds vind ik dat een goede ontwikkeling, anderzijds ook weer niet. In negatieve zin betekent het dat rechtszaken schijnbaar nodig zijn om overheden en bedrijven proactiever bezig te laten zijn met het grote probleem dat klimaatverandering is. Positief is dat op basis van wetenschappelijke feiten instanties worden gevraagd om er meer aan te doen. De rechter zegt alleen hoeveel er minimaal gedaan moet worden en niet wélke maatregelen moet nemen. Daarmee gaat de rechter dus niet op de stoel van de politiek zitten, zoals weleens wordt beweerd.”