„Een patiënt met obesitas wist met een aanpassing van de leefstijl en gezond leven flink af te vallen. Maar gedurende het leefstijlprogramma dat hij doorliep, kreeg hij last van chronische gewrichtsklachten in de polsen. Zijn huisarts gaf hem daarvoor een injectie met een corticosteroïde. Vanaf dat moment vlogen de kilo’s vlogen er weer aan.”

Aan het woord is prof. dr. Liesbeth van Rossum, hoogleraar obesitas en internist-endocrinoloog in het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. Ze legt uit dat veel geneesmiddelen kunnen bijdragen aan overgewicht en obesitas. Dat geldt –hoe tegenstrijdig het ook klinkt– soms ook voor medicijnen die worden gebruikt om complicaties van obesitas, zoals hoge bloeddruk en diabetes, te bestrijden. Geneesmiddelen zijn slechts één van de zes categorieën van factoren of oorzaken die kunnen bijdragen aan overgewicht en de ernstige vorm hiervan: obesitas (zie ook ”Niet alleen voeding kan oorzaak van overgewicht zijn”).

Kortzichtig

De bestrijding van obesitas is complex en uitspraken als ”ieder pondje gaat door het mondje” en ”eat less, move more”, zijn wel erg kortzichtig, vindt Van Rossum. „Een van de grootste misvattingen over obesitas. Artsen, zorgprofessionals, beleidsmakers, politici, het grote publiek, velen gaan erg kort door de bocht bij dit probleem. Dit is een van de redenen dat de obesitasepidemie blijft bestaan. Om die op te lossen is meer nodig dan makkelijke en eenzijdige oplossingen. We moeten kijken naar alle factoren die hieraan kunnen bijdragen.”

In Nederland heeft ruim 50 procent van de volwassenen overgewicht of obesitas. Zo’n 3,5 tot 5 miljoen mensen komen in aanmerking voor een zogenoemde gecombineerde leefstijlinterventie (GLI), een behandeltraject waarin gezond eten, meer bewegen en psychologische ondersteuning bij duurzame gedragsverandering centraal staan. Zo’n GLI kan helpen om obesitas te lijf te gaan.

Om iemand te laten afvallen is het nodig de precieze oorzaak van obesitas te achterhalen, zegt Van Rossum. „Wanneer begon de gewichtstoename? Welke leefstijl heeft iemand? Is er sprake van stress, slaaptekort of medicijngebruik? Zijn er hormonale oorzaken of heeft iemand een onderliggende ziekte die obesitas geeft, zoals bij bepaalde genetisch defecten?”

Slaapapneu

Wordt de echte oorzaak niet aangepakt, dan blijft obesitas vaak bestaan, met alle gevolgen van dien. Van Rossum: „Obesitas is een echte ”gateway”-ziekte: er zijn 230 mogelijke complicaties aan verbonden. Denk aan sommige vormen van kanker, verhoogde vatbaarheid voor infecties zoals Covid-19, hartinfarcten, diabetes, hoge bloeddruk en nog veel meer aandoeningen, zoals slaapapneu en verminderde vruchtbaarheid. Momenteel wordt er vaak gewacht totdat dergelijke aandoeningen naar voren komen. Deze worden vervolgens behandeld met allerlei dure middelen en procedures.”

—beeld iStock

Zonde van al het extra leed en kosten, want met een goede aanpak van obesitas is dit te voorkomen, stelt Van Rossum. „Een GLI is vaak de eerste stap bij obesitas, die mede wordt veroorzaakt door een ongezond leefpatroon. Werkt dit onvoldoende, dan kunnen we de patiënt aanvullend behandelen met anti-obesitasmedicatie. Hiermee bereiken we tegenwoordig steeds betere resultaten en er is nieuwe veelbelovende medicatie op komst. Helaas wordt deze medicatie momenteel niet vergoed.”

Maagverkleining

Werken deze stappen onvoldoende, dan komt –afhankelijk van iemands gewicht en eventuele bijkomende aandoeningen– een operatie zoals een maagverkleining in beeld, vertelt Van Rossum. „Overigens is afvallen door enkel een gezondere leefstijl aan te nemen lastig als je eenmaal obesitas hebt. Het lichaamsvet is een actief orgaan dat allerlei stofjes maakt die communiceren met de hersenen en andere organen. Bij een teveel raakt de functie verstoord. Het lichaam zal daardoor altijd terug willen naar het hogere gewicht. Afvallen is wel mogelijk, maar kost meestal veel moeite. Anti-obesitasmedicatie of een maagoperatie kan als aanvulling op een gezonde leefstijl daarbij helpen.”

Omdat afvallen moeilijk is, is preventie zo belangrijk, stelt Van Rossum. „We moeten voorkómen dat nog meer mensen obesitas ontwikkelen. Hiervoor zijn veel meer overheidsmaatregelen nodig, zoals een suikertaks. Zo kan er een omgeving ontstaan die –ook onbewust– gezond eten en bewegen stimuleert. Iedereen heeft baat bij een gezonde leefstijl, ook mensen met obesitas.”

Wat ook kan helpen bij afvallen, is sanering van de medicatielijst. Er zijn nogal wat medicijnen die gewichtstoename bevorderen en zo voor tegenwind kunnen zorgen bij patiënten die willen afvallen.

„Berucht zijn de corticosteroïden”, vertelt Van Rossum. „Dit zijn zusjes van cortisol, een stof die het lichaam zelf aanmaakt in de bijnieren. Cortisol is onmisbaar, maar langdurig een teveel ervan geeft stapeling van buikvet. Bekend zijn de bolle wangen en toename van de buikomvang bij het gebruik van hoge doseringen van de corticosteroïde prednison.”

Astma

Prednison wordt in hoge dosering bijvoorbeeld gebruikt als stootkuur bij astma. Maar er zijn nog vele andere typen corticosteroïden die worden gebruikt, zoals fluticason en beclometason in puffers bij astma. Ze zijn er ook in de vorm van injecties, voor bijvoorbeeld gewrichtsontstekingen. En nog meer andere medicijnen bevatten corticosteroïden: sommige neussprays tegen hooikoorts, oogdruppels, oordruppels en crèmes tegen eczeem. Langdurig gebruik van sterk werkende of hoge doses corticosteroïden kan leiden tot gewichtstoename. Naar schatting gebruikt ongeveer een op de tien Nederlanders een medicijn dat corticosteroïden bevat.

Obese mensen gebruiken ongeveer tweemaal vaker dan gemiddeld een corticosteroïde, zo bleek uit onderzoek van arts-onderzoeker Mesut Savas. Op 18 mei is Savas hierop onder leiding van Van Rossum cum laude gepromoveerd. „Ongeveer 11 procent van de mensen met een gezond gewicht gebruikt een corticosteroïdehoudend middel, vergeleken met ongeveer 27 procent van de mensen met obesitas. Of er ook sprake is van een oorzakelijk verband weten we niet.”

Ironisch genoeg kunnen verschillende groepen geneesmiddelen, gebruikt om complicaties van obesitas te bestrijden –zoals hoge bloeddruk, diabetes en depressie– soms zelf het lichaamsgewicht verhogen.

Insuline is levensreddend bij diabetes, maar het is ook een hormoon dat de vetopslag in het lichaam stimuleert. „Gezonder eten en meer bewegen, kan zorgen dat de behoefte aan insuline vermindert of zelfs verdwijnt, waardoor ook het dikmakende effect vermindert”, zegt Van Rossum. Ook het diabetesmedicijn glimepiride kan extra kilo’s geven: in het eerste jaar van gebruik kan iemand wel 4 kilo aankomen.

Bètablokkers, zoals metoprolol, veel gebruikt bij hoge bloeddruk, verlagen de hartslag en kunnen leiden tot vermoeidheid waardoor de lichamelijk inspanning afneemt. Ook kunnen ze de stofwisseling vertragen, waardoor de vetverbranding afneemt en het lichaamsgewicht toeneemt.

Dorstgevoel

Ook sommige antidepressiva kunnen extra kilo’s geven. Mirtazapine, paroxetine en citalopram zijn in dat verband het bekendst. Niet altijd is duidelijk hoe de gewichtstoename precies tot stand komt, maar bijvoorbeeld het antidepressivum amitriptyline kan de eetlust en het dorstgevoel stimuleren.

Verder kunnen medicijnen tegen epilepsie, zoals carbamazepine, valproïnezuur en gabapentine, het gewicht verhogen, evenals middelen tegen psychoses, zoals clozapine, olanzapine, quetiapine en risperidon. Dat geldt ook voor lithium, gebruikt bij mensen die manisch depressief zijn. „En ook sommige maagzuurremmers dragen hier mogelijk enigszins aan bij”, zegt Van Rossum.

Maar wat nu als iemand wil afvallen en tegelijk medicijnen gebruikt die dit belemmeren? Van Rossum: „Bespreek dit in ieder geval met je huisarts, zodat er een goede afweging kan worden gemaakt. Bestaat de indicatie waarvoor het voorgeschreven werd nog? Kunnen er medicijnen worden afgebouwd of gestopt? Of is er misschien een alternatief mogelijk? Ik ken een patiënt die in gewicht toenam na een corticosteroïde-
injectie. Was die injectie echt nodig of was er een andere behandeling mogelijk? Belangrijk is om patiënten die willen afvallen zo veel mogelijk de wind mee te geven.”

Psychose

Soms hebben patiënten de wind tegen omdat ze een medicijn gewoon nodig hebben, zegt de Rotterdamse hoogleraar. „Een psychose moet je behandelen. Gewichtstoename neem je dan op de koop toe. Of je moet prednison gebruiken om astma onder de duim te houden. En dan kan het best frustrerend zijn dat de buurvrouw na haar dagelijkse wandelronde met gezond eten makkelijk gewicht verliest en de ander met zijn gewicht blijft tobben. Ook al lukt het niet om veel kilo’s te verliezen, in dergelijke gevallen is niet verder aankomen in gewicht ook al winst. En gezond leven is altijd goed, onafhankelijk van je lichaamsgewicht.”

Vet belangrijk. Feiten en fabels over voeding, vetverbranding en verborgen dikmakers, Mariëtte Boon en Liesbeth van Rossum; uitg. Ambo|Anthos; 288 blz.; € 15,-