Het lijkt meer dan toeval. Op fietsafstand van de beruchte vismarkt en brandhaard van het coronavirus, ligt het Wuhan Institute of Virology (WIV). Daar wordt gewerkt aan coronavirussen in vleermuizen, onder leiding van Shi Zhengli, beter bekend als de ”bat woman” (vleermuisvrouw). Zou het virus daaruit zijn ontsnapt?

Lees ook

„Coronavirus is niet ontstaan in het lab; laat Trump zijn excuses aanbieden”

Ja, beweerde Donald Trump eind april. Hij heeft daarvoor bewijs gezien, maar wilde geen details noemen. Waarschijnlijk baseerde hij zich op uitspraken van de Chinese virologe dr. Li-Meng Yan. In april vluchtte zij vanuit China naar de Verenigde Staten om „de waarheid te vertellen” over de oorsprong van het virus. „Het virus komt niet uit de natuur”, stelt ze in het Amerikaanse televisieprogramma Fox News. „Het is door de mens gecreëerd in het lab. Het is een vleermuiscoronavirus dat onschadelijk was voor mensen maar door aanpassingen een zeer schadelijk virus is geworden. Ik kan bewijzen hoe ze dat hebben gedaan.” Dat „bewijs” presenteerde ze in september in een artikel in Zenodo, een onlinedatabase van wetenschappelijke artikelen.

Stappenplan

In haar artikel legt dr. Yan aan de hand van een stappenplan uit hoe SARS-CoV-2, het nieuwe coronavirus, in een lab kan worden gemaakt uit de vleermuiscoronavirussen ZC45 of ZXC21. Beide virussen werden ontdekt door militaire onderzoekslaboratoria in China.

Stap drie bestaat uit het toevoegen van een stukje genetisch materiaal waardoor het virus in staat is mensen te infecteren.

Geeft dr. Yan hiermee het ultieme bewijs dat het virus door de mens is ontwikkeld? Nee, want ze laat niet eens zien of haar stappenplan uitvoerbaar is, laat staan dat ze bewijst dat het in werkelijkheid zo gebeurd is.

Vals

Het online artikel leidde tot een storm aan kritiek onder wetenschappers. „Niet-wetenschappelijk en vals” noemt de vooraanstaande Amerikaanse geneticus en infectioloog dr. Kristian Andersen het op Twitter. Yan maakt volgens hem selectief gebruik van gegevens en negeert data die haar hypotheses ontkrachten. Het artikel is geschreven in technische taal die leken onmogelijk kunnen ontcijferen – „onzin verkleed als wetenschap.” „Het lijkt erop dat het is gemaakt om ongefundeerde complottheorieën te steunen”, schrijft hij op zijn website, andersen-lab.com.

Zelf publiceerde Andersen in maart een artikel in het gerenommeerde vakblad Nature Medicine waarin hij juist aantoonde dat SARS-CoV-2 een natuurlijke oorsprong heeft. „Onze analyses laten duidelijk zien dat het geen laboratoriumconstruct is of een bewust gemanipuleerd virus”, schrijft hij. In plaats daarvan stelt hij dat het virus vanuit een vleermuis –mogelijk via een ander dier– op de mens is overgesprongen.

Via natuurlijke selectie heeft het virus zich aangepast waardoor het zich beter kon hechten aan menselijke cellen, vermoedt hij. Omdat alle kenmerken van SARS-CoV-2 ook zijn aangetroffen in gerelateerde virussen in de natuur, gelooft hij niet in scenario’s waarbij laboratoria een rol spelen.

Ook prof. Jeroen Kortekaas, viroloog aan Wageningen University, twijfelt er niet aan dat het virus een natuurlijke oorsprong heeft. „Er is geen enkele aanwijzing dat het uit een lab komt. Onder wetenschappers is daarover ook geen discussie.”

Het artikel van Yan staat volgens hem vol onwaarheden. „Ik zou de argumenten die zij noemt, stuk voor stuk met feiten kunnen weerleggen.” Zo stelt Yan dat het bestaan van het RatG13-virus, een vleermuisvirus dat voor 96 procent overeenkomt met SARS-CoV-2, in de wetenschappelijke wereld sterk in twijfel wordt getrokken. „Dat is onwaar, want dat virus bestaat gewoon. Zij ontkent dit, omdat het dan onlogisch is dat SARS-CoV-2 zou zijn ontwikkeld uit de door militaire labs ontdekte virussen ZC45 en ZXC21, die genetisch verder weg staan.”

Ook veel van de bronnen deugen niet. „Ze verwijst naar websites en studies die nog niet door andere wetenschappers zijn gecontroleerd, een standaardprocedure die peer-review heet. Geen tijdschrift zou haar artikel daarom accepteren. Zij noemt dat censuur. Ten onrechte.”

Topadviseur

Wat motiveert Yan om China, haar moederland, met de theorie over het ontstaan van het virus zwart te maken? Daarachter lijkt een heus complot te zitten. Yan schreef het artikel met drie collega-onderzoekers van de ”Rule of Law Society” en de ”Rule of Law Foundation”. Deze in New York gevestigde zusterorganisaties zijn opgericht door Steve Bannon, de voormalige topadviseur van president Trump, en de verbannen Chinese miljardair en politieke activist Guo Whengui.

De theorie over het ontsnappen van het virus past naadloos in de politieke agenda van beide heren. Hun plan is geslaagd: velen geloven erin, van functionarissen in het Witte Huis tot burgers in het Westen. Blijft de vraag hoe het hun gelukt is Yan voor het karretje te spannen. Die vraag zal voorlopig onbeantwoord blijven.

Voor

Er zijn verschillende argumenten te noemen die pleiten voor de theorie dat het nieuwe coronavirus, SARS-CoV-2, in het Wuhan Institute of Virology (WIV) zou zijn gemaakt en daaruit is ontsnapt.

In de eerste plaats ligt het laboratorium op slechts enkele kilometers van de plek waar het coronavirus als eerste ter wereld opdook. Ten tweede doet het WIV al jaren onderzoek naar coronavirussen uit vleermuizen. Niet verwonderlijk als het dan een keer misgaat.

Dat het fout kán gaan, bleek in 2004 in een lab in Peking. Monsters met het SARS-virus waren niet goed ontsmet. Het gevolg was dat acht mensen het virus opliepen, van wie er één overleed.

Daar komt bij dat eerder werd gesuggereerd dat het laboratorium zijn zaakjes niet altijd op orde heeft. Begin 2018 bezochten Amerikaanse diplomaten enkele keren het lab. Vanwege wat ze daar aantroffen, schreven ze twee keer een bezorgde brief naar de Amerikaanse regering. Het lab had volgens de diplomaten een „groot tekort aan goed opgeleide technici en onderzoekers, die nodig zijn om het laboratorium met een hoog beheersingsniveau veilig te laten werken.”

Ten derde voerde het lab in 2015, onder leiding van Shi Zhengli, al omstreden gain-of-functionexperimenten uit. Hierbij werd een voor mensen onschuldig vleermuisvirus gecombineerd met een SARS-achtig virus. Hierdoor veranderde het onschuldige vleermuisvirus in een voor muizen levensgevaarlijke ziekteverwekker. Zou SARS-CoV-2 ook op die manier zijn gemaakt? Wetenschappers denken inderdaad dat het virus een recombinatie is van verschillende virussen.

Dit komt spontaan voor in de natuur, maar onderzoekers zouden dit ook in het lab gedaan kunnen hebben.

Tegen

Verreweg de meeste wetenschappers gaan uit van een natuurlijk ontstaan van SARS-CoV-2, het nieuwe coronavirus. Zo bevat het RNA van het virus geen onnatuurlijke elementen die zouden wijzen op geknutsel in het lab.

Ook kwam de uitbraak voor veel virologen niet helemaal onverwacht. Ze waarschuwen al jaren voor virussen die van dier op mens kunnen overgaan. Met name coronavirussen stonden hoog op het verdachtenlijstje, omdat ze veel bij dieren voorkomen en eerder al zorgden voor de SARS- en MERS-uitbraak.

Vleermuizen, na knaagdieren de grootste groep zoogdieren op aarde, dragen talloze virussen bij zich. Vanwege dit gevaar, dat als een zwaard van Damocles boven het hoofd van de mensheid hing, doet de Chinese virologe Shi Zhengli al jaren onderzoek naar coronavirussen in vleermuizen. Nu worden zij en de onderzoeksgroep van het Wuhan Institute of Virology (WIV) nota bene beschuldigd van het creëren van de pandemie.

Shi is daar woest over. „De bewering van de Amerikaanse president Trump dat het virus is ontsnapt uit ons instituut is totaal in strijd met de feiten”, verklaart ze in een online document. „Het brengt ons academisch werk en ons persoonlijk leven in gevaar. Hij is ons zijn excuses verschuldigd.”

Zelf was Shi kort na de corona-uitbraak bang dat het virus inderdaad uit het WIV was ontsnapt. Ze had er zelfs slapeloze nachten van, vertelde ze in een zeldzaam interview met het Amerikaanse tijdschrift Scientific American.

Totdat bleek dat het virus van coronapatiënten genetisch flink afweek van de virussen waaraan zij werkte. Shi: „Dat was een pak van mijn hart.”

Het virus dat Shi in haar lab uit vleermuizen heeft geïsoleerd en nog het meest in de buurt komt van SARS-CoV-2 heet RaTG13. De twee virussen komen voor 96 procent overeen. Toch betekent zelfs een verschil van 4 procent nog dat het DNA op 1100 posities afwijkt. Zo’n groot aantal veranderingen zou onder natuurlijke omstandigheden vijftig jaar kosten, zodat het ondenkbaar is SARS-CoV-2 uit haar lab afkomstig is.

Het lijkt toevallig dat het coronavirus opdook vlak bij een onderzoeksinstituut waar wordt gewerkt aan coronavirussen. Toch is het WIV zeker niet het enige lab waarin aan coronavirussen wordt gewerkt. Ook in Nederland gebeurt dat. De Universiteit Utrecht, het Leids Universitair Medisch Centrum en het Erasmus MC behoren zelfs tot de wereldtop als het gaat om onderzoek naar coronavirussen. Het virus had dus ook uit een Nederlands lab ontsnapt kunnen zijn.

Virus is natuurlijk ontstaan

Afgezien van president Trump en virologe dr. Li-Meng Yan gaan verreweg de meeste wetenschappers en virologen uit van een natuurlijk ontstaan van het coronavirus. Weliswaar is het in theorie mogelijk dat het virus in een lab in Wuhan zou zijn gemaakt, maar er is geen enkele aanwijzing voor. Bovendien roept de publicatie van Yan veel vragen op.

Dat er toch mensen zijn die dat geloven, heeft ongetwijfeld te maken met de onbetrouwbare reputatie van China, gecombineerd met het gegeven dat het coronavirus vlak bij een lab in Wuhan opdook. Ook kan Yan op sympathie rekenen omdat zij uit China vluchtte om naar eigen zeggen „de waarheid te vertellen.” Ze heeft met die actie haar positie op het spel gezet, maar het blijft onduidelijk wat haar persoonlijke motieven zijn. Gelooft ze werkelijk in wat ze zegt? Of laat ze zich bewust gebruiken voor de politieke agenda van Steve Bannon en Guo Whengui? Dit zijn vragen waar we waarschijnlijk nooit een antwoord op krijgen.

Het is ook onwaarschijnlijk dat het virus uit een lab komt, omdat veel virologen een pandemie veroorzaakt door –opnieuw– coronavirussen al langer hadden aangekondigd. De vraag was alleen wanneer.

De vrees is dat het niet blijft bij SARS-CoV-2. Zo verwacht de Wageningse viroloog prof. Jeroen Kortekaas ook een SARS-CoV-3 en -4 in de nabije toekomst. De globalisering, het vele reizen en het mens-diercontact maken dat risico levensgroot.

Momenteel wordt er hard gewerkt aan therapieën en vaccins. Die kunnen volgens Kortekaas ook bij uitbraken van andere coronavirussen worden ingezet en pandemieën helpen voorkomen.

serie Complotten

Dit is het vierde deel in een serie over complottheorieën met betrekking tot corona. Zaterdag deel 5: de nieuwe wereldorde.