De soortenrijkdom op aarde staat onder druk. Zo ernstig zelfs dat sommige experts spreken van een massale slachting onder dier- en plantensoorten, een zogeheten massa-extinctie. Een die misschien niet zo krachtig is als de zondvloed, maar wel een waarbij wereldwijd razendsnel allerlei planten, dieren en andere levende organismen verdwijnen.

De cijfers liegen niet. Elke twee jaar geeft het Wereld Natuur Fonds de soortenrijkdom –ook wel biodiversiteit– op aarde een rapportcijfer. Deze Living Planet Index geeft aan hoe het gesteld is met populaties wilde dieren ten opzichte van 1970. Sinds dat jaar nam het aantal dieren met zo’n 60 procent af, bleek in oktober vorig jaar (zie afbeelding 1).

Een andere graadmeter voor biodiversiteit is de Rode Lijst van de International Union for Conservation of Nature (IUCN). Deze organisatie evalueerde de toestand van al meer dan 100.000 dier- en plantensoorten. Wat blijkt er uit de recentste metingen? Ruim een kwart –meer dan 26.000– soorten worden in meer of mindere mate met uitsterven bedreigd.

Aan de hand van cijfers van het IUCN becijferden Amerikaanse wetenschappers in 2011 in een artikel in Nature dat in de afgelopen 500 jaar een op de vijf zoogdieren, een op de zeven vogels, een op drie reptielen en amfibieën en ongeveer een op de drie vissoorten zijn uitgestorven.

Libellen

Dichter bij huis, in Nederland, is het beeld wisselend. Op de Living Planet Index scoort Nederland licht positief; en in de laatste tien jaar stabiel. Sinds 1990 nam de totale populatieomvang van inheemse soorten met 7 procent toe. Waar die positieve trend aan te danken is? Onder meer aan reptielen, libellen en vleermuizen, soorten waar het goed mee gaat. Hoewel, de Vlinderstichting waarschuwde zaterdag op basis van nieuwe cijfers dat de trend onder libellen lijkt te zijn omgeslagen.

Met de weidevogels in Nederland gaat het sterk achteruit. Eveneens zaterdag luidde de Vogelbescherming de noodklok. Provincies zouden meer moeten doen om de teruggang van onder meer grutto, patrijs, zomertortel, watersnip en wulp tegen te gaan. Landelijk ging de populatie weidevogels er sinds 1990 zeker 40 procent op achteruit (afbeelding 2). Volgens de Vogelbescherming is in de provincies Gelderland en Zuid-Holland de afname nog veel hoger: 80 procent in dertig jaar.

Naarmate een soort zeldzamer wordt, komt deze terecht op de Rode Lijst van bedreigde soorten. Per familie staat tegenwoordig ten minste een derde van de soorten in Nederland op deze lijst (afbeelding 3). Tussen 1950 en 1995 nam het aantal bedreigde soorten sterk toe. De laatste decennia is die ontwikkeling afgevlakt en vrij stabiel.

Luxeleventje

De belangrijkste bedreigingen voor de biodiversiteit zijn vrijwel allemaal te herleiden tot de mens (afbeelding 4). De verdwijning of aantasting van leefgebieden, het bejagen en exploiteren van wilde soorten en klimaatverandering staan direct in verband met menselijke activiteiten.

De drang en hang van de westerse mens naar een luxeleventje gaat niet zelden ten koste van medeaardbewoners: planten en dieren. Ze delven het onderspit. Regenwoud wijkt voor landbouwgrond. Natuurgebieden maken plaats voor nieuwbouwwijken.

Behalve het consumptiegedrag van mensen heeft de druk op de natuur een andere, logische oorzaak. De wereldbevolking steeg in de afgelopen eeuw explosief. Van 1 miljard naar ruim 7 miljard. Dat is onherroepelijk terug te zien in het landgebruik en heeft dus gevolgen voor de natuur.

Klimaatverandering bedreigt steeds meer soorten. Volgens een studie in Science uit 2015 zou een op de zes diersoorten in de loop van deze eeuw kunnen verdwijnen als gevolg van de opwarming van de aarde. Andere wetenschappelijke onderzoeken wijzen uit dat zelfs 20 procent van de soorten gevaar loopt.

De Australische regering maakte twee weken geleden het uitsterven van een rattensoort officieel bekend. Het kleine knaagdier is waarschijnlijk het eerste zoogdier dat verdween als gevolg van klimaatverandering. In 1978 telden wetenschappers nog enkele honderden exemplaren van het diertje op het kleine koraaleiland Bramble Cay ten noorden van Australië. Door zeespiegelstijging en toegenomen weersextremen kwam het eiland sinds 1998 verschillende keren volledig onder water te staan. In 2016 stelden wetenschappers vast dat de Bramble Cay-mozaïekstaartrat –zoals de soort officieel heet– uitgestorven is (afbeelding 5).

Comeback

Om planten en dieren voor uitsterven te behoeden, komt de mens in actie. En natuurbescherming loont. Een sterk voorbeeld daarvan is de zwartvoetbunzing (afbeelding 6). In 1987 was deze Noord-Amerikaanse marterachtige in het wild zo goed als uitgestorven. Dankzij een fokprogramma met zeven overgebleven exemplaren van de laatst bekende populatie kwamen er enkele duizenden bunzings ter wereld. Daarvan leven een paar honderd dieren in het wild in de Amerikaanse natuurreservaten. De uitgezette populaties werden enkele keren flink uitgedund door ziekten.

In 2001 initieerde Kofi Annan, destijds secretaris-generaal van de Verenigde Naties, de Millennium Ecosystem Assessment, een grote wetenschappelijke studie naar de invloed van de mens op de natuur en andersom. Sinds de publicatie van het assessment in 2005 is de term ecosysteemdiensten in zwang geraakt. Deze ecosysteemdiensten (een ecosysteem zou je kunnen omschrijven als een type samenleving van planten en dieren) zijn de nuttige functies van de natuur voor de mens (afbeelding 7).

Ideeëngenerator

De voordelige diensten die de natuur biedt, zijn zeer divers. De natuur herbergt als het ware een complete apotheek. Meer dan 70.000 plantsoorten worden gebruikt in traditionele en moderne medicijnen.

De natuur dient als (voedsel)fabriek. Planten vormen de belangrijkste voedingsbron voor mensen. Bijen en andere insecten hebben een belangrijke rol bij de bestuiving van voedselgewassen. Bomen leveren hout, prachtig bouwmateriaal.

De natuur vormt ook een ideeëngenerator. De knapste ingenieurs breken zich het hoofd over het wonder van de vogel: hoe werken de vleugels, de veren? Er is een compleet vakgebied in de wetenschap dat zich richt op het nabootsen van de natuur: biomimicry. Denk aan plakband dat lijkt op de kleverige pootjes van gekko’s.

De natuur is verder een waardevolle schat. Die rijkdom zit hem in de schoonheid van bloemen of de verenpracht van een mannetjespauw. Onschatbaar zijn ook de luchtzuiverende kracht van planten en de positieve invloed van de natuur op de gezondheid. Dat laat zich niet in geld uitdrukken.

Ondanks al het nuttigs dat de natuur biedt, blijkt ze een fragiele blokkentoren. Door menselijke activiteiten worden steeds weer blokjes uit die toren gehaald. Het gevolg: het bouwwerk van de natuur begint te wiebelen en kan plotseling instorten. Want veel planten en dieren hebben elkaar nodig om te overleven. Verdwijnt de een, dan heeft dat gevolgen voor de ander. De blokjes van de trekduif, de Tasmaanse buidelwolf en de quaggo zijn voorgoed verdwenen. De blokkentoren van de natuur wankelt.

De Week van de Schepping (11-16 maart) heeft als thema soortenrijkdom (biodiversiteit).

Debatavond

De debatavond die het Reformatorisch Dagblad op 11 maart organiseert als startsein voor de Week van de Schepping, is volgeboekt. Het is wel mogelijk om het debat live te volgen via rd.nl/weekvandeschepping.