Sinds de middeleeuwen zijn er Joden in Nederland. Ze kennen een bijzondere geschiedenis: van de Sefardische rijkdom en het denken van de filosoof Spinoza tot de armoede van de Amsterdamse Jodenbuurt en de verschrikkingen van de Holocaust. Joden namen deel aan de cultuur van de Gouden Eeuw, waren inzet van debatten tijdens de verlichting en vonden hun eigen weg naar emancipatie en integratie. Na de verwoestingen van de Duitse bezetting ontstond er voorzichtig een naoorlogs Joods leven in de Nederlandse samenleving.

Het is allemaal te lezen in het herziene standaardwerk ”Geschiedenis van de Joden in Nederland” (uitg. Balans). Het boek is geredigeerd door David Wertheim, prof. dr. Hans Blom, drs. Hetty Berg en dr. Bart Wallet. Blom overhandigde gistermiddag het eerste exemplaar aan prof. dr. Ernst Hirsch Ballin, voormalig minister van Justitie.

Ander perspectief

Voor de presentatie in de Portugese Synagoge hadden zich bijna 300 belangstellenden aangemeld. De grote belangstelling voor de presentatie tekent de groeiende interesse voor de geschiedenis van de Joden in Nederland, aldus Wertheim. De organisatie van de middag was in handen van uitgeverij Balans en het Menasseh ben Israel Instituut, dat verbonden is aan het Joods Historisch Museum.

Het standaarwerk over de Joden verscheen voor het eerst in 1995. Een herziening was nodig omdat er veel nieuwe informatie beschikbaar is en er nieuwe invalshoeken zijn. Aan het boek, dat ruim 600 bladzijden telt, is ten opzichte van de eerdere uitgave een aantal hoofdstukken toegevoegd. De geschiedschrijving is niet alleen verricht door Joden.

In de eerste druk werden de Joden vooral beschreven als een minderheid, zei Wertheim. „In deze herdruk worden de ontwikkelingen ook vanuit een ander perspectief geschetst. Joden worden minder in categorieën ingedeeld. Het boek gaat zowel over het interne leven van de gemeenschap als over de Joden in de Nederlandse samenleving. Ook is er aandacht voor de internationale context.”

Prof. Karin Hofmeester, hoogleraar Joodse cultuur aan de Universiteit van Antwerpen, verwees naar de toegenomen belangstelling voor de economische geschiedenis van de Joden. Dit onderwerp was na de Tweede Wereldoorlog lange tijd een beladen onderwerp vanwege de vele vooroordelen over Joden. Hofmeester: „Het valt niet te ontkennen dat de Joden economisch in een specifieke positie verkeerden. De tijd is nu rijp voor een hernieuwde blik.”

Joden waren in het midden van de negentiende eeuw oververtegenwoordigd waren in de handel en de diamantindustrie, terwijl ze ondervertegenwoordigd waren bij de lager geschoolden, aldus Hofmeester. Er ontstond een Joodse middenklasse met Joodse ondernemers en Joodse wetenschappers.

Prof. Evelien Gans, emeritus hoogleraar hedendaags Jodendom aan de Universiteit van Amsterdam, stelde dat het antisemitisme in de jaren 1930 in heel Europa toenam. Het „vergemakkelijkte” volgens haar de wegvoering van de Joden in de Tweede Wereldoorlog. Ook constateerde ze een toenemend antisemitisme na de Bevrijding in 1945. „Dat was mede een gevolg van het willen vergeten van akelige herinneringen.”

Prof. Judith Frishman, hoogleraar Joodse Studies aan de Universiteit Leiden, stelde dat de rol van de vrouw in het boek weinig naar voren komt. Ze wees op Aletta Jacobs, de eerste vrouw die een universitaire studie succesvol afrondde en die de bekendste vertegenwoordiger was van de eerste feministische golf. „Haar Joodse achtergrond speelde wel degelijk een grote rol en ze maakte gebruik van haar Joodse netwerk.”

Internationale rol

Dr. Bart Wallet reageerde in de pauze desgevraagd op de kritiek die op het boek was geuit. Naar de rol van vrouwen in het Jodendom is volgens hem nog weinig onderzoek gedaan.

Hij onderschrijft de stelling dat antisemitisme al lang aanwezig was is in Nederland. „Sinds de middeleeuwen bestaat er antisemitisme. De term werd echter pas in 1875 gemunt.” Vandaar dat de wetenschapper in eerdere jaren kiest voor andere woorden, zoals anti-judaïsme.

In het hoofdstuk over de negentiende eeuw besteedt Wallet aandacht aan de internationale rol van het Jodendom. Hij heeft een bron gevonden waarin het werven van fondsen voor voorzieningen in het Heilige Land wordt beschreven. „Vanuit Nederland werd bepaald in welke plaats daar een school of ziekenhuis kwam.”