Hoe doe je dat, een kat op het spek binden? De dunne plakjes ontbijtspek die bijvoorbeeld op de pannenkoeken gaan, lenen zich er bepaald niet voor – daar kun je de kat beter mee omwikkelen. Ook met een speklapje, zo een voor bij de bietjes, wil het niet.
Misschien is het daarom dat ik bij deze uitdrukking altijd moet denken aan buikspek, vlees van de varkensbuik, dat zomaar een paar kilo kan wegen. Dáár een kat bovenop, dat kan ik me wel voorstellen. Buik aan buik zeg maar, de poten goed vastgezet om het vlees heen. Een tamelijk hulpeloos tafereel, waarbij het poezenbeest weinig kan uitrichten, laat staan het spek opeten.
Vreemde uitdrukking dus, die van de kat en het spek. Waarom zou je een hulpbehoevend katje als toonbeeld nemen van iemand die zwaar in de verleiding wordt gebracht? Want dat is de betekenis van de uitdrukking, daarover is geen verwarring. In de woorden van Genootschap Onze Taal: Iemand zo sterk in de verleiding brengen, dat hij die niet kan weerstaan.
Van Dale vermeldt naast ”De kat op het spek binden” ook ”De kat bij ’t spek zetten”. Die variant heeft de oudste papieren, zo blijkt. Tot 1984 vermeldde het nationale woordenboek zelfs alleen deze versie en ook de taalkundigen F. A. Stoett (in ”Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden” uit 1902) en K. ter Laan (in ”Nederlandse spreekwoorden, spreuken en zegswijzen” uit 1950) reppen niet van „binden”.
Dat maakt de uitdrukking een stuk begrijpelijker: een kat bij een stuk spek zetten, dat gaat vrijwel zeker niet goed. Zo’n verleiding, daar kún je geen weerstand aan bieden. Precies wat de uitdrukking wil zeggen.
Blijft de vraag waarom we de kat tegenwoordig –in de media, in het dagelijks taalgebruik– op het spek bínden. Waarschijnlijk zijn in de loop der jaren twee uitdrukkingen verhaspeld: de oorspronkelijke bij-het-spek-zettenvariant én het gezegde ”Als men de kat op ’t spek bindt, wil hij er niet van vreten”. Zowel Stoett als Ter Laan noemt die laatste uitdrukking ook. De betekenis? „Men moet iemand de nodige vrijheid laten, hij moet volgens zijn eigen natuur te werk kunnen gaan, want anders laat hij na wat hij overigens graag zou doen” (Ter Laan).
Zie je wel, dacht ik. Die kat die vastgebonden zit op het spek, gaat daar echt niet van knabbelen. Juist niet. Bind de kat dus gewoon maar op het spek. En wees gerust, hij zal geen kwaad doen, hij kán het niet eens.
Tweewekelijkse rubriek waarin de herkomst van bekende en minder bekende uitdrukkingen wordt onderzocht.
