Als verdoofd liepen de PvdA-kopstukken woensdagavond rond op de uitslagenbijeenkomst van hun partij in Amsterdam. Wie je ook benaderde voor een duiding van het recordverlies (min 29 zetels), niemand kwam met een afdoende verklaring op de proppen.

Minister Dijsselbloem (Financiën) en partijleider Asscher beloofden hun achterban dat de PvdA terugkomt. Maar hoe, zeiden ze er niet bij.

Het is gebruikelijk dat mensen die knock-out zijn geslagen, aanvankelijk niet in staat zijn om een zinnige reactie op de klap te geven. Tegelijkertijd heeft het iets ontluisterends: de PvdA-prominenten zagen het verlies al van ver aankomen. Je zou verwachten dat ze dat al op voorhand hadden geanalyseerd, in een ultieme poging het tij te keren. Niets wijst erop dat dit is gebeurd. Kennelijk had de PvdA dus geen goed beeld van haar relatie met de kiezers en van het politieke krachtenveld.

Reflectie

De partij komt morgen weer bijeen, dan voor een terugblik op de verkiezingen. De reflectie op de nederlaag is inmiddels begonnen. Met dank aan bijvoorbeeld onderzoeksbureau Ipsos, dat enkele feiten op een rijtje zette. De PvdA raakte zo’n 80 procent van haar kiezers uit 2012 kwijt; slechts een vijfde van de toenmalige aanhang is de partij trouw gebleven. Conclusie: de PvdA moet voortaan voor praktisch iedere stem knokken; ze kan er niet meer van uitgaan dat de traditionele achterban wel weer PvdA zal stemmen.

Ipsos bracht verder in kaart waar de weggelopen PvdA-kiezers heen zijn gegaan. De meesten gingen naar GroenLinks. Een andere oppositiepartij, D66, snoepte ook vijf zetels van de sociaaldemocraten af. Nog eens ruim vijf zetels verloor de PvdA aan partijen als DENK, 50PLUS en Partij voor de Dieren. De SP kaapte vier zetels weg. En een niet onbeduidend deel van de PvdA-stemmers uit 2012 bleef ontevreden weg van de stembus.

De PvdA heeft dus, gelet op het verlies aan oppositiepartijen, een hoge prijs betaald voor het dragen van regeringsverantwoordelijkheid. Daarnaast heeft ze een deel van haar achterban zó teleurgesteld dat die helemaal niet meer kwam opdagen.

Prestaties

Blijft wel de vraag hangen hoe het komt dat de PvdA door de kiezers niet is beloond voor het nemen van verantwoordelijkheid in moeilijke tijden. Het PvdA-smaldeel in het kabinet heeft zich immers het vuur uit de sloffen gelopen voor zijn achterban.

Vertrekkend PvdA-Kamerlid Vos beantwoordde die vraag vrijdagmorgen in de Volkskrant: „Verkiezingen gaan boven alles over de toekomst, zelden over je prestaties uit het verleden.”

Omdat de PvdA geen aantrekkelijk visie op de toekomst had geformuleerd „bleven we hangen in tromgeroffel over onze bereikte resultaten. Dat was des te dodelijker, omdat die resultaten samen met de VVD zijn behaald en onze achterban niet tot tevredenheid hebben gestemd.”

Een volgende conclusie is dat de PvdA haar rol als brede volkspartij, die mensen uit diverse groepen en lagen van de bevolking verbindt, niet meer kan waarmaken. Om al hun belangen te verenigen, moesten binnen de partij steeds meer compromissen worden gesloten. De uitkomst daarvan was een onduidelijk, te genuanceerd verhaal. Partijen die zich vooral op één doelgroep focussen, blijken aantrekkelijker te zijn voor de kiezer. Zie GroenLinks (jonge linkse kiezers), 50PLUS (ouderen) en DENK (allochtonen). Dat roept de vraag op of de PvdA ooit weer haar oude rol kan vervullen. Gelet op de trend van versplintering in de afgelopen jaren in combinatie met de voortschrijdende individualisering lijkt dat in ieder geval op korte termijn niet waarschijnlijk.

Aanpassen

Andere tijden vragen om een andere aanpak. Wil de PvdA weer aantrekkelijk worden, dan zal zij zichzelf bij de tijd moeten gaan brengen. Dat kan door zelf ook op zoek te gaan naar een wellicht kleinere, maar wel helder afgebakende doelgroep. En door haar boodschap te vernieuwen.

Vos suggereerde dat de PvdA zich moet positioneren op het kruispunt van de assen links-rechts en open-gesloten. Met open bedoelt hij: verbinding zoeken met nieuwe maatschappelijke trends. En met gesloten: tradities verdedigen.

Daar zit, leert het verleden, wat in. Zowel in de wederopbouwfase vlak na de Tweede Wereldoorlog als in de jaren zestig en zeventig sloot de boodschap van de PvdA aan op de tijdgeest en gaf de partij mede vorm aan allerlei vernieuwingen. En werd ze daarvoor ook beloond door de kiezers.

Zolang de PvdA vooral oude verworvenheden blijft verdedigen en teert op resultaten uit het verleden, blijft ze met haar rug tegen de muur staan. De meer dan ooit beweeglijke kiezers associëren zich liever met een partij die een hoopvolle, toekomstgerichte boodschap heeft (zie GroenLinks en ook de ChristenUnie) dan met een partij die stilstaat.