De deal tussen Turkije en de Europese Unie dreigt het recht van vluchtelingen op bescherming en asiel te ondermijnen, betoogt Jan Gruiters.
De afgelopen dagen zagen we onvoorstelbare beelden van vluchtelingen die de grens van Griekenland en Macedonië overstaken. Mensen die waden door het ijskoude, snelstromende water van de grensrivier. Gezichten strak van de uitputting en wanhoop. Kinderen die van hand tot hand gaan. Om uiteindelijk weer te worden tegengehouden.
Deze mensen zijn ”lost in transition”. Zij hebben door oorlog alles verloren. Zij kunnen niet terug en niet vooruit. Ze zijn vastgelopen in de zuigende modder van provisorische kampen. De Balkanroute zit op slot door de deal tussen de EU en Turkije.
Europese politieke leiders willen Syrische vluchtelingen die Griekenland bereiken collectief naar Turkije terugsturen. Voor elke Syriër die Turkije terugneemt, zal Europa een vluchteling vanuit Turkije opnemen. De politieke prijs voor deze deal: opheffing van de visumverplichting voor Turkije, 3 miljard euro extra en versnelling van de onderhandelingen over toetreding van Turkije tot de Europese Unie. De wanhopige Europese politieke leiders klampen zich vast aan het touw dat Turkije hun toewerpt. Maar deze deal roept vele juridische, morele en praktische vragen op.
De deal met Turkije dreigt het recht van vluchtelingen op bescherming en asiel te ondermijnen. Het collectief terugsturen van vluchtelingen naar Turkije is in strijd met internationale en Europese verdragen. Voordat Griekenland asielzoekers terugstuurt naar hun land van herkomst of, in dit geval, naar Turkije, moet op individuele basis het risico op gevaar voor lijf en leden worden beoordeeld. Griekenland is daartoe nu niet in staat.
Bovendien moet vaststaan dat Turkije voldoet aan de criteria voor een veilig land. Teruggestuurde asielzoekers moeten op effectieve bescherming kunnen rekenen en niet teruggestuurd worden naar een situatie waarin hun leven of vrijheid in gevaar is. En aan deze elementaire twee voorwaarden voor een veilig land kan Turkije (nog) niet voldoen.
Europa draagt onvoldoende bij aan de hervestiging van vluchtelingen die in de regio zijn opgevangen. De Syrische vluchtelingen die deze week het ijskoude water van de grensrivier tussen Griekenland en Macedonië overstaken, zijn (veelal) afkomstig uit de vluchtelingenkampen in Libanon, Irak en Turkije. De omstandigheden waaronder vluchtelingen in deze landen moeten leven, zijn ronduit dramatisch. Bovendien dreigen landen als Libanon te bezwijken onder de enorme aantallen vluchtelingen.
Jaarlijkse hervestiging van substantiële aantallen vluchtelingen in landen in Europa is daarom onvermijdelijk. Maar de bereidheid van landen binnen de EU om vluchtelingen te ontvangen, is tot nu toe bedroevend laag. Het ontbreekt aan politieke wil en onderlinge solidariteit. Vooral de rijkste landen zullen jaarlijks veel meer vluchtelingen moeten opnemen. Ook Nederland. Daarnaast zal de internationale gemeenschap veel meer humanitaire steun moeten geven voor de opvang in de regio.
De deal met Turkije lijkt in te zetten op het in de regio houden van de vluchtelingen. Dat is niet alleen praktisch onmogelijk, maar ook moreel onverantwoord. Als de Europese landen niet substantieel meer bijdragen aan hervestiging en humanitaire hulp, zullen vluchtelingen ongecontroleerd langs andere routes Europa blijven bereiken. De Europese leiders kunnen hun verantwoordelijkheid voor de hervestiging van vluchtelingen niet afkopen en doorschuiven naar Turkije en de andere landen in de regio. De Europese landen kunnen en moeten, zeker in vergelijking met landen als Libanon, veel meer vluchtelingen opvangen.
De deal met Turkije omvat ook het realiseren van een veilige zone in Syrië zelf. Turkije houdt vluchtelingen uit Syrië aan de grens tegen. Zij zouden in deze ‘veilige zone’ moeten blijven. Maar Turkije wil mogelijk ook Syrische vluchtelingen die nu in Turkije verblijven of uit Griekenland afkomstig zijn, naar dit gebied kunnen terugsturen.
In Nederland roept zo’n pleidooi herinneringen op aan het drama in Srebrenica. Zonder effectieve bescherming van burgers kan een veilige zone uitlopen op een humanitair drama. De bescherming vergt veiligheidsgaranties die onder de huidige omstandigheden niet zijn te realiseren.
Daarbij komt dat het Turkse pleidooi voor een veilige zone ook een ander, meer politiek doel dient. Een dergelijk gebied moet een buffer vormen tussen de Syrische Koerden, die hun positie met Amerikaanse steun hebben versterkt, en Turkije. Turkije wil echter voorkomen dat de Syrische Koerden het gehele grensgebied innemen. Een veilige zone zou dit kunnen voorkomen.
De Europese leiders moeten niet alleen het terugsturen van vluchtelingen naar een onveilige veilige zone voorkomen. Het idee van een veilige zone vormt onder de huidige omstandigheden ook een gevaarlijke complicatie voor het fragiele onderhandelingsproces in Genève over een politieke oplossing voor de oorlog in Syrië.
De vluchtelingen die nu zijn vastgelopen in Griekenland of op weg via de Balkanroute, vormen het meest urgente probleem voor de Europees-Turkse top. Deze mensen betalen als eersten de prijs van de deal met Turkije. Alleen al aan de Griekse kant van de grens met Macedonië verblijven 12.000 mensen, onder wie 4000 kinderen. Zij kunnen noch terug naar Turkije noch door naar Europa. Welke Europese leider is moedig en menselijk genoeg om zijn of haar verantwoordelijkheid voor deze mensen te nemen?
De auteur is algemeen directeur van PAX.
