De Schotse reformator John Knox drukt tot op de dag van vandaag zijn stempel op de kerkelijke kaart van Schotland. Een blik op de geografische kaart toont dat Knox, in een tijd dat reizen minder eenvoudig was dan nu, grote invloed had in de dichtstbevolkte gebieden van het land. Een overzicht van plaatsen waar Knox op cruciale momenten in zijn leven verbleef.
Haddington
Aan de Giffordgate in Haddington staat een dikke eikenboom. Ernaast een verweerde gedenksteen. Op deze plaats, niet ver van de fors uitgevallen plaatselijke kerk, stond het huis waar John Knox ter wereld kwam.
Haddington is een pittoresk stadje, met de auto een halfuur rijden ten zuidoosten van Edinburgh. Het ligt niet al te ver van de grens tussen Engeland en Schotland. Door de grote volksverhuizing in de vijfde eeuw kwam het Saksische stamhoofd Haden er terecht. De naam van de verdedigingstoren die hij oprichtte, de tinne, werd verbasterd tot Haden-tin en later tot Haddington.
In de kerk van Haddington herinnert niets aan Knox. Verrassend genoeg is er wel Nederlandstalige bezoekersinformatie beschikbaar. Als de kerk open is, zijn er behulpzame gidsen.
Het aantal bezienswaardigheden in Haddington is verder beperkt. Wel kent de stad een middelbare school met de naam Knox Academy. De geschiedenis gaat terug tot 1379, ruim voordat Knox in 1514 geboren werd. Aan de Knox Place is zowel het oude schoolgebouw, met in de gevel een standbeeld van Knox, als het nieuwe schoolgebouw te vinden.
>>visiteastlothian.org
Edinburgh
Zonder twijfel is de Schotse hoofdstad Edinburgh de plaats waar Knox’ invloed op Schotland tot een hoogtepunt rees.
Het eerste gedenkwaardige optreden van de reformator in Edinburgh was op 15 mei 1556. Knox woonde als balling in Genève, maar werd door de Schotse bisschoppen ter verantwoording geroepen vanwege zijn opvattingen. In de Schotse hoofdstad verscheen hij met zo veel medestanders dat de bisschoppen en regentes Maria de Guise niet tegen hem durfden op te treden.
In 1559, na zijn definitieve terugkeer uit Genève, preekte Knox op 1 juli in de St. Gileskathedraal in de hoofdstad. Een jaar later overleed Maria de Guise en werd Schotland officieel een protestantse natie. Op 19 juli 1560 leidde Knox in de tot High Kirk omgedoopte St. Gileskathedraal een dankdienst voor deze omwenteling. In augustus nam het parlement in Edinburgh de Schotse geloofsbelijdenis aan. In 1561 volgde de kerkorde.
De aankomst van koningin Maria Stuart in Edinburgh, op 19 augustus 1561, markeerde het begin van langdurige wrijving tussen hem en de vorstin. Die eindigde bij de afzetting van Maria in 1567. Knox overleed vijf jaar later in Edinburgh.
Op pag. 10 meer over Knox en Edinburgh.
St. Andrews
Na Edinburgh is er geen andere plaats in Schotland waarop John Knox zo duidelijk zijn stempel drukte als St. Andrews. De compacte universiteitsstad, pal aan de Noordzee gelegen, heeft een beruchte geschiedenis als het gaat om geloofsvervolging. In 1528 stierf Patrick Hamilton er als eerste volgeling van de Reformatie op de brandstapel. In 1546 onderging de predikant George Wishart op last van de roomse kardinaal Beaton hetzelfde lot. Voor beiden is een inscriptie in het wegdek aangebracht op de plaats waar ze werden geëxecuteerd, respectievelijk voor de St. Salvatorkapel en bij het kasteel van St. Andrews.
Wishart en Knox hadden een soort vader-zoonrelatie, al in de tijd dat Knox nog een rooms-katholiek priester was. De latere reformator werkte als geestelijke in St. Andrews, vanaf 1543 of mogelijk al eerder. Kort na de dood van Wishart in 1546 werd kardinaal Beaton vermoord door een groep edelen die via een onderaardse gang het kasteel waren binnengekomen. Het nauwe gangenstelsel was maandenlang in het geheim uitgehakt in de rots en is nog steeds te bezichtigen.
Knox verbleef enige tijd in het kasteel nadat er strijd losbarstte over wie het in kerk en staat voor het zeggen had. Waarschijnlijk was het in de kapel van het kasteel dat hij voor het eerst een protestantse dienst leidde. De kapel bestaat niet meer. Slechts enkele traptreden van de opgang ernaar resteren. Ook de rest van het kasteel is een ruïne. Wel is er een informatiecentrum, waarin ook een standbeeld van Knox op de preekstoel een plaats heeft.
Nadat in 1547 een Franse vloot St. Andrews belegerde en het kasteel innam, werd Knox gevangengenomen. Van 1547 tot 1549 was hij galeislaaf op een Frans oorlogsschip. Tweemaal voer de vloot richting Schotland. Eenmaal, in 1548, lagen de schepen zelfs voor de kust van St. Andrews.
Een uitgeputte Knox zag vanuit het schip de imposante kathedraal van St. Andrews. Hij verzekerde zijn medeslaven dat hij vrij zou komen. „Ik zal niet sterven voor mijn tong Gods Naam zal hebben grootgemaakt in deze plaats.”
Tien jaar na zijn vrijlating, op 11 juni 1559, preekte Knox weer in St. Andrews. Na zijn optreden werd de kathedraal ontdaan van alles wat herinnerde aan het rooms-katholicisme. In de eeuwen daarna verviel wat ooit de grootste kathedraal was van Schotland tot een ruïne.
>>visitstandrews.com >>historicscotland.gov.uk
Stirling en Perth
Kort voordat John Knox in 1559 vanuit Genève terugkeerde in Schotland, was daar een verbod van kracht geworden om zonder toestemming van de bisschoppen de sacramenten te bedienen. Toen Knox in mei in Schotland arriveerde, waren in Stirling vier predikanten die zich niet aan die regel hielden voor het gerecht gedaagd.
Onmiddellijk na zijn aankomst in Schotland kreeg Knox regentes Maria de Guise tegen zich. Zij verklaarde hem vogelvrij. Knox reisde naar Stirling, onder meer om de vier predikanten bij te staan. Van een rechtszaak tegen hen kwam het echter niet: ook zij werden zonder vorm van proces vogelvrij verklaard.
Knox was in Perth, op doorreis naar Stirling, toen hij hoorde van de wijze waarop er was omgegaan met de predikanten. Hij preekte daarop in de St. Johns’ Church, en hield de luisteraars voor wat de Bijbel zegt over afgoderij, verbroken beloften en leugens. Direct na afloop van de dienst begon een priester met het opdragen van de mis. Er ontstond rumoer. Enkele ogenblikken later werden het altaar en heiligenbeelden omver getrokken. In de daaropvolgende weken verspreidde de beeldenstorm zich over Schotland.
Op 29 juli 1567 was Knox in Stirling. Het tij was al enkele jaren gekeerd in het voordeel van de Reformatie. In de Church of the Holy Rude, vlak bij het imposante kasteel van Stirling, werd Jacobus VI tot koning gekroond. John Knox leidde de dienst.
Knox wordt –samen met andere reformatoren– in Stirling herdacht met een standbeeld op de begraafplaats bij de kerk.
Stevige invloed op Engelse kerk
Van zijn vrijlating als galeislaaf in 1549 tot zijn reis naar Frankfurt en Genève in 1554, verbleef John Knox in Engeland. Hij werd predikant in Berwick-upon-Tweed, tegen de grens met Schotland aan. Hij trouwde er met Marjorie Bowes.
In 1551 vertrok Knox naar Newcastle-upon-Tyne. In deze grote havenstad groeide zijn bekendheid. Hij kreeg zelfs de uitnodiging om te preken voor de protestantse koning Edward VI. Het was rond die tijd dat Knox de totstandkoming van het Book of Common Prayer wist te beïnvloeden. Hij wist het voor elkaar te krijgen dat de zinsnede dat bij het avondmaal het brood geknield in ontvangst moest worden genomen, uit de tekst van dit liturgische geschrift verdween.
In Newcastle is niets terug te vinden van de tijd dat Knox er preekte. De St. Nicolaaskathedraal in de stad staat in de anglokatholieke traditie. In de Nederlandstalige informatiegids in de kerk ontbreekt elke verwijzing naar Knox.
Overigens hield de reformator het na twee jaar in Newcastle voor gezien: hij werd naar Londen geroepen om daar zijn werk voort te zetten. De dood van Edward VI in 1553 en het aantreden van de fel roomse Maria Tudor leidde ertoe dat Knox begin 1554 naar het Europese vasteland vluchtte. Hij zou er tot 1559 blijven, met een onderbreking in 1556, toen hij korte tijd naar Schotland terugkeerde.
