Tot de weinige schrijvers van wie de naam een bijvoeglijk naamwoord is geworden behoort Franz Kafka (1883-1924). We spreken van kafkaësk of kafkaiaans wanneer er zich een situatie voordoet waarin de afzonderlijke mens ten prooi is aan ondoorzichtige krachten van politieke of juridische aard. Josef K. uit Kafka’s roman ”Het proces”, K. uit de roman ”Het slot” en Karl Rossmann uit ”Amerika”, ze raken alle drie in een knellende situatie verzeild die ze niet doorgronden, waar ze zich tegen verzetten en waaruit ten slotte geen bevrijding mogelijk is.

Franz Kafka werd in Praag, in de oude Donaumonarchie Oostenrijk-Hongarije geboren. Toen hij in 1924 stierf, bestond dat enorme Habsburgse conglomeraat van volkeren niet meer. Voor de talrijke Joodse inwoners van de dubbelmonarchie zou dit drama grote gevolgen hebben. Zij waren hun beschermende moederland na 1918 kwijt.

Praagse atmosfeer

Kafka’s ouders waren Joods. Vader Kafka had een fourniturenwinkel in het oude centrum van Praag. De grootste bevolkingsgroep in Praag bestond rond 1900 uit Tsjechisch­taligen, veelal arbeiders. De ambtenaren en docenten van gymnasia en universiteit vormden 5 procent van de bevolking en waren vooral Duitstalig, terwijl de Joodse inwoners van Praag een minderheid binnen deze minderheid vormden.

Het bijzondere karakter van de oude stad van Praag is na de postume publicatie van Kafka’s roman ”Het proces” in 1925 een soort onmisbaar decor geworden van de roman. Omgekeerd is de roman meer en meer gelezen als rake verbeelding van de unieke Praagse atmosfeer. Hoe nauw deze band is, valt te lezen in het fraaie boek ”Franz Kafka und Prag” van Harald Salfellner, directeur van de Praagse uitgeverij Vitalis.

Huurkazerne

”Het proces” begint met de ”Verhaftung”, de arrestatie van Josef K. in zijn gemeubileerde huurkamer bij zijn hospita, mevrouw Grubach. K. heeft een belangrijke positie als procuratiehouder bij een bank. Het waarom van de arrestatie is K. niet duidelijk. Wat de gevolgen zullen zijn van de arrestatie voor de vrijheid of onvrijheid van Josef K. blijft in het vage. Het vooronderzoek in zijn zaak, dat op een zondag in een huurkazerne in een armoedige wijk plaatsvindt, versterkt K.’s indruk dat het gerecht er een potje van maakt. Aan de andere kant heerst er binnen de gerechtsgebouwen een beklemmende sfeer die K. intimideert.

K. wordt in het verloop van de roman meer en meer het bewustzijn binnengetrokken dat de wereld van de bank, ja zelfs de mensen thuis bij mevrouw Grubach, het op hem hebben gemunt. Is het proces tegen K. eerst nog een uiterlijke aangelegenheid die K. nauwelijks raakt; door over het proces na te denken, raakt hij allengs innerlijk bezeten van dit ongrijpbare proces en gaat het zijn gehele leven beheersen.

Labyrint

Om zich tegen het gerecht te verdedigen zoekt K. steun bij de schilder Titorelli, die als portretschilder van de rechters bij het gerecht hoort, en bij de advocaat Huld, die aan het redeneren slaat, terwijl hij door ziekte aan zijn bed gekluisterd is. De delen van de roman waarin Huld en Titorelli pagina na pagina aan het woord zijn, openbaren het labyrint waarin K. zich bevindt. Wat zij vertellen, bouwt schijnbaar op en breekt meteen weer af.

Over het ”eerste verzoekschrift” aan de rechtbank zegt advocaat Huld: „Hij was natuurlijk meteen aan het werk gegaan en het eerste verzoekschrift was al haast klaar. Dat was heel belangrijk, want de eerste indruk die de verdediging maakt, bepaalde vaak het hele verloop van het proces. Helaas, daar moest hij K. wel op attent maken, gebeurt het soms dat de eerste verzoekschriften bij de rechtbank helemaal niet gelezen werden.” Een vergelijkbaar briljant pingpongspel van stelling en terugname van de stelling zien we bij schilder Titorelli en bij de priester in de dom, die aan K. een gelijkenis vertelt.

Interpretaties

Kafka’s ”Het proces” is ongelofelijk knap in het meetronen van de lezer in de neerwaartse beweging van schijnbaar logische redeneringen. Het lukt K. niet om greep te krijgen op zijn proces en het recht te laten zegevieren. De hoeder van het recht is onbereikbaar geworden. De roman brengt door zijn bijzondere structuur vele interpretaties teweeg. Als bron van een immens aantal uiteenlopende interpretaties is ”Het proces” uniek.

Boekgegevens

”Het proces”, door Franz Kafka; uitg. Atheneum–Polak & van Gennep, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 253 6916 3; 232 blz.; € 29,95.