Zo bevindt de keten Selexyz –van de bekende winkels Donner in Rotterdam, Broese in Utrecht en Scheltema in Amsterdam– zich in zwaar weer. Begin dit jaar kondigde de keten aan 44 banen te moeten schrappen, zo’n 10 procent van het totaal. Vorige week werd bekend dat vrijwel de hele directie van Selexyz terugtreedt om plaats te maken voor een nieuw team dat de boel financieel weer op de rit moet zien te krijgen. Huisbank ABN AMRO vroeg al eerder om maatregelen vanwege de financiële problemen.

Het bekende Buddenbrooks in Den Haag is failliet, net als Hijman & Arends in Arnhem. En om eens twee belangrijke van de vele fusies in uitgeefland te noemen: Arbeiderspers en A.W. Bruna gaan per 1 januari 2012 samen, net als De Bezige Bij en Balans.

Het zit de boekenvaklui kortom niet bepaald mee. Tot 2009 steeg de boekenverkoop jaarlijks steeds met enkele procenten. Maar vorig jaar keerde het tij. De sector zette 619,5 miljoen euro om, een daling van 3,5 procent ten opzichte van 2009. Op dit moment, met nog drie maanden te gaan, staat de teller voor 2011 op 392,3 miljoen euro aan omzet, meldt Mirjam Hemker van onderzoeksbureau GfK. „Dat is een daling van 4,2 procent ten opzichte van 2010.”

Vooral de fysieke boekwinkels zijn de klos. Webwinkels draaiden in 2010 en dit jaar juist goed en noteerden forse omzetstijgingen. Die stijging is echter al verrekend in de totale omzetdaling van 4,2 procent, wat betekent dat de fysieke winkels het in werkelijkheid dus nog slechter doen.

Internetwinkel bol.com blijft happen nemen uit het marktaandeel van de traditionele winkels, terwijl zuinige consumenten de etalages voorbijlopen – in hun ogen geen eurotekens, maar de C van Crisis. Als ze al tot kopen verleid worden, schaffen ze in plaats van boeken liever dvd’s of games aan.

In de Boekenweek noteerden boekhandelaren 8,5 procent minder aankopen dan in dezelfde periode in 2010. En het weer zat niet mee rond Kerst en sinterklaas, normaal gesproken een periode waarin boekhandels stevig cashen.

Boekhandelaren en uitgevers staan voor de taak met een antwoord te komen. En dat is lastig. Volgens uitgevers zijn boekhandelaren niet bij de tijd. Volgens boekhandelaren zijn er te veel uitgevers en brengen ze ook nog eens veel te veel boeken op de markt.

Ook durven nog maar weinig boekhandels en uitgeverijen de sprong te wagen van papier naar digitaal. Hoewel de komst van het e-book wordt genoemd als een oorzaak voor de malaise in de traditionele boekhandels (wie een e-book koopt, koopt geen papieren boek) én als oplossing voor het probleem (als boekhandels in plaats van papieren boeken nou eens meer e-books zouden gaan verkopen), heeft de e-bookbranche op dit moment een marktaandeel van niet meer dan 1,4 procent in Nederland. Daarnaast is slechts 4 procent van de Nederlandse titels digitaal verkrijgbaar. Een heel andere situatie dan in Amerika, waar het e-book met een grote opmars bezig is. Web­winkel Amazon verkoopt op dit moment bijvoorbeeld meer e-books dan papieren boeken.

Geen ontlezing

Volgens Eppo van Nispen, directeur van de stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB), is er met de boekenbranche weinig mis. „Dat het slecht gaat komt puur en alleen door de economische crisis”, zegt hij stellig. Niets anders? „Niets anders.” De ontlezing misschien? „Er is helemaal geen ontlezing. Er wordt ontzettend veel gelezen.”

Rooskleuriger kan hij de zaak met deze relativerende woorden toch niet maken. „Het gaat niet goed”, geeft de CPNB-directeur toch toe. En bij het CPNB krabben ze zich heus wel achter de oren. De kritiek die directeur Hans Janssen van uitgeverij Unieboek/het Spectrum de stichting in juli in de Volkskrant voor de voeten wierp, laat Van Nispen niet onberoerd. „Laat het CPNB eens twee marketeers van Jumbo of Albert Heijn binnenhalen, om campagnes te maken met emotie”, sprak Janssen, die de stichting gemakzucht en wegkijken verweet. „Die marketeers zijn binnen, hoor”, aldus Van Nispen nu. „We moeten campagnes vernieuwender voeren.”

De Boekenweek bijvoorbeeld, die moet weer een „feestweek” worden. „Het moet weer duidelijk zichtbaar zijn dat er iets gebeurt in de winkels. Het moet niet zo zijn dat mensen het Boekenweekgeschenk alleen maar willen hebben omdat je er gratis mee kunt reizen bij de NS.” En het mag spannender. Van Nispen: „Nu weet iedereen bijvoorbeeld al lang van tevoren wie het Boekenweekgeschenk gaat schrijven. We zouden dat ook pas bekend kunnen maken als de Boekenweek begint. Krijg je van tevoren een heel geruchtencircuit, prachtig.”

De stichting wil in haar communicatie de traditionele term ”boek” ook proberen te vermijden. Van Nispen: „Het maakt mij niet uit of een verhaal via een e-book, een luisterboek of een papieren boek wordt verteld. Als het maar wordt verteld. Het gaat om het creëren van verhalen. Misschien moeten we onze naam veranderen in stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Verhaal. En dat meen ik nog serieus ook.”

Pieken

Ook de christelijke boekenbranche –een niche in de markt met een omzet die zo’n 2 procent van de omzet van de algemene boekhandels bedraagt– heeft te maken met de crisis en de digitalisering. Desondanks draait die sector een opvallend positief jaar. „We maken grafieken met pieken”, rijmt Els de Jong-van Gurp, directeur van de Brancheorganisatie voor het Christelijke Boeken- en Muziekvak (BCB), blijmoedig.

De christelijke boekenbranche kent net als de algemene jaarlijks zo z’n piekmomenten. Bij de christelijke collega’s schiet traditiegetrouw de verkoop rond Pasen en Pinksteren omhoog, in verband met de belijdenisgeschenken die dan aangeschaft worden. De omzetontwikkeling volgde hetzelfde patroon als vorig jaar, maar pakte dit jaar telkens een stuk beter uit. Daarbij kwam de extra piek die veroorzaakt werd door de verschijning van de Herziene Statenvertaling (HSV). Een plus van op dit moment 9,6 procent is het resultaat.

BCB geloofde haar eigen ogen niet en heeft de cijfers nog eens extra laten doorrekenen door onderzoeksbureau GfK. Misschien zijn er fouten gemaakt, dacht de brancheorganisatie. Maar dat bleek niet het geval. De christelijke boekenbranche zit simpelweg in de lift.

Een conclusie is niet gemakkelijk te trekken, aldus De Jong. „De HSV heeft veel invloed op de verkoopcijfers gehad, maar het is niet zo dat zij in alle winkels die participeren in het GfK-panel per se goed is verkocht.”

Volgens De Jong is de klant van de christelijke boekhandel loyaal. „Dat mogen we denk ik wel zeggen. Het zou kunnen dat de berichtgeving over de slechte toestand in de boekenbranche ertoe geleid heeft dat deze klanten tot inkeer zijn gekomen en besloten de christelijke boekhandel extra te steunen.” Maar dat is een aanname die ze niet goed hard kan maken, zegt De Jong er eerlijkheidshalve bij.

Volgens Mirjam Hemker van onderzoeksbureau GfK is de vergelijking tussen de algemene en de christelijke boekhandels niet helemaal een eerlijke. „We hebben hier te maken met gemiddelde cijfers”, zegt ze. „Wij onderzoeken een grote groep algemene boekhandels, 3500, tegenover een relatief kleine groep christelijke. In de groep algemene zitten ook de grote ketens en juist die staan op dit moment onder druk. Er zitten allerlei soorten boekhandels tussen, er zijn er ook waarmee het goed gaat. Het BCB-panel bestaat uit zo’n zeventig winkels die allemaal relatief klein zijn.” En ja, dat geeft een ander beeld natuurlijk. Hemker: „Ik zou die groep weleens willen vergelijken met zeventig soortgelijke algemene winkels. Dat zou interessanter zijn.”

Onder de christelijke boekhandels valt het met de faillissementen en saneringen ook nog wel mee, aldus De Jong. „Het patroon wijkt niet af ten opzichte van voorgaande jaren.” Harde cijfers kan de BCB-directeur niet noemen, maar „het is niet zo dat er massaal sluitingen zijn.” De christelijke boekhandels hebben ten opzichte van veel algemene collega’s het voordeel dat veel winkels niet commercieel zijn en in nogal wat gevallen drijven op vrijwilligers.

Hoe de boekenbranche er over vijf jaar uitziet? Er zullen zeker minder boekhandels zijn, meent De Jong. „De zwakke broeders en zusters hebben dan het loodje gelegd.” Toekomst ziet de BCB-directeur in fysieke ruimtes die minder dan nu fungeren als boekenverkooppunt, maar vooral als mooie etalage waar het leuk is, waar goed advies te halen valt, waar dingen gebeuren, waar auteurs optreden. „De fysieke boekhandel verdwijnt niet. Er moeten etalages van producten blijven. Mensen worden daar verleid tot het kopen van dingen die ze niet van plan waren aan te schaffen.” Op internet gebeurt dat niet, aldus De Jong. „Daar kopen mensen gericht.” En hoewel uitgevers tegenwoordig prima hun eigen boeken direct te koop kunnen aanbieden, zullen ze dus om die reden belang hebben bij die etalagefunctie van de boekhandel, denkt De Jong.

Dit is het eerste deel in een serie over de crisis in de boekenwereld.