In 1785 was Amerika een ruige en chaotische jonge natie. Dat jaar begint Martha Ballard een dagboek bij te houden. Ze is dan al vijftig jaar oud en houdt het schrijven vol tot haar dood in 1812. In een tijd waarin minder dan de helft van de vrouwen kan lezen en schrijven, brengt Ballard vrijwel dagelijks verslag uit van haar huishoudelijke bezigheden, haar vroedvrouwentaken (ze bracht bijna duizend baby’s ter wereld) en haar medische praktijk. Ze schrijft ook over de incidenten die plaatsvinden in de lokale gemeenschap van Hallowell. Over ziekte, geroddel, huiselijk geweld en over een krakkemikkig rechtssysteem.

Martha’s dagboek, geschreven met ganzenveer en zelfgemaakte inkt, wordt van moeder op dochter doorgegeven en blijft ruim een eeuw in de familie. In 1930 wordt het aan een bibliotheek geschonken, waar het nog enkele tientallen jaren ligt te verstoffen. Totdat historica Laurel Thatcher Ulrich erop stuit en beseft hoe zeldzaam Ballards verslag uit de eerste hand is. Na acht jaar onderzoek publiceert ze ”A Midwife’s Tale. The life of Martha Ballard based on her diary”. Ze wint er vele prijzen mee, waaronder de prestigieuze Pulitzerprijs.

Ook Ariel Lawhon, schrijfster van ”De rivier”, is er vol lof over: „Het is een verbluffend non-fictiewerk.” Het dagboek zelf noemt Lawhon „heel erg droog”. Het is meer een soort logboek. Martha deed geen poging om mooi te schrijven en schreef zelden over haar gevoelens.

Het is fantastisch dat Lawhon met haar roman een breed publiek laat kennismaken met Ballard, en ondertussen ook met de meest noordelijke uithoek van Amerika –de staat Maine– waar de brede rivier de Kennebec stroomt. En met een bijzonder tijdperk (het ontstaan van de Verenigde Staten). Ik had graag wat meer geografische en historische context gehad toen ik aan het boek begon. Een topografische kaart en een jaartallentabel voorin bijvoorbeeld, zodat, als je dan eenmaal met je neus in een boek zit, je niet weer naar je mobiel hoeft te grijpen.

Lugubere zaak

De roman speelt zich af gedurende één lange strenge winter. Het is november 1789 en de brede Kennebec-rivier is aan het dichtvriezen. In het ijs ligt het lichaam van een dode man en de mannen van het dorp gaan eropuit om hem los te hakken. Het blijkt Joshua Burgess te zijn, iemand met een strafblad. Martha wordt erbij geroepen: zij moet de lijkschouwing doen. Ze stelt al gauw vast dat Joshua is opgehangen en dus vermoord. Maar de lokale dokter, „die ervoor gestudeerd heeft”, zet haar oordeel weg als roddelpraat. Daarop besluit Martha zich vast te bijten in dit lugubere zaakje. Ze weet namelijk dat Joshua een van de verkrachters was van de domineesvrouw. De andere persoon was kolonel Joseph North.

Dit alles berust op historische feiten. Lawhon beschrijft de verkrachting in haar boek. Zij (of de uitgever) heeft er goed aan gedaan om dat vooraf te vermelden, met de opmerking: „Heb je zelf een nare, ongewenste seksuele ervaring meegemaakt? Weet dat je niet alleen bent.”

Hoofdpersoon Martha zorgt er eigenhandig voor dat Joseph North zich nooit meer zo zal kunnen misdragen

Met dat je je afvraagt of deze heftige scènes nodig waren, word je in het nawoord met je neus op de feiten gedrukt: de werkelijkheid was nog veel heftiger. Laten we onze ogen daar niet voor sluiten. Hoe afschuwelijk is het dat iemand als Joseph North met opgeheven hoofd de rechtbank uit wandelde en nooit hoefde te boeten voor zijn daden? Lawhon schrijft: „Ik vind dat onacceptabel. Ik kan de geschiedenis niet herschrijven, maar ik heb wel de controle over de verhalen die ik vertel en in dit geval, tenminste hier, heb ik hem gegeven wat hij verdiende.” Haar hoofdpersoon Martha zorgt er namelijk eigenhandig voor dat de man zich nooit meer zo zal kunnen misdragen.

Al op de eerste bladzijden van de roman zijn er puzzelstukjes die gaandeweg het boek op hun plaats vallen: het lint waarmee de dode man in het ijs zijn haar had vastgebonden, de vos die over het ijs sluipt en tevreden toekijkt, het touw dat zoekgeraakt is. In april 1790, als de rivier weer smelt en het voorjaar zijn intrede doet, lossen de raadsels rond de moord op. „Het is mooi en angstaanjagend tegelijk, dit openbreken van de rivier.” Als de waarheid boven tafel komt, is dat niet anders.

Een heel slecht iemand doet ook wel eens iets goeds

In de roman komt Martha bij mij regelmatig over als een eigentijdse vrouw. De relatie met haar man lijkt me ook niet zo 18e-eeuws. Er worden moderne uitdrukkingen gebezigd, zoals: „Goed je te zien, schat.” Of: „Een medisch professional.” De karakters van de hoofdpersonen hadden wat meer reliëf kunnen hebben. Een heel slecht iemand doet ook wel eens iets goeds. En een goed mens als Martha heeft ook haar zwakke kanten.

Het boek heeft nog een belangrijk manco: Lawhon schrijft bijna niet over het geloof van Martha Ballard, terwijl ik in andere bronnen tegenkom dat zij een gelovige vrouw was en daar ook blijk van geeft in haar dagboek. Zij dankt God altijd voor de bevallingen die goed zijn afgelopen. De laatste zin van haar dagboek luidt: „And made a Prayer adapted to my Case.” Hoe mooi was het geweest als ook ”De rivier” in deze trant was geëindigd.

In Hallowell is een comité druk doende om ervoor te zorgen dat Martha Ballard een standbeeld krijgt. Men heeft een plek uitgekozen op zo’n 300 meter van haar huis, met uitzicht op de Kennebec River. De rivier die ze bij nacht en ontij overstak, met een kano of schuifelend over het ijs, op weg naar de zoveelste bevalling. Als dat, naast een stevige roman, geen standbeeld verdient.

De rivier, Ariel Lawhon; uitg. KokBoekencentrum; 480 blz.; € 23,99