Daar komt Peter –zo noemen we hem maar even– binnen. Hij gebruikt al zijn charmes voor de aanwezige vrouwen. Elke vrouw die een vraag heeft, mag rekenen op zijn volle aandacht. „Wat een aardige man heb je toch. Wat is hij meelevend. Altijd belangstellend voor een ander. Zo sociaal.” Maar zijn vrouw Esther denkt bij zichzelf: je moest eens weten wat zich bij ons achter de voordeur afspeelt.

Toenemende kritiek

In relaties met personen zoals Peter zijn de volgende patronen aanwijsbaar:

• In de ideale fase zal hij (of zij) alles uit de kast halen om jouw aandacht te krijgen. Het voelt als liefde op het eerste gezicht. Intens, overweldigend en perfect. Hij lijkt te begrijpen wat jij nodig hebt en speelt hier handig op in. Het is als een droom die uitkomt. Je partner verrast je met mooie cadeaus, liefdevolle berichtjes en romantische uitjes.

Narcisten leer je niet of nauwelijks kennen, omdat ze nimmer hun innerlijk prijsgeven

• Na verloop van tijd verandert het gedrag van je partner. Kleine kritiekpuntjes komen steeds vaker voor. Je begint te twijfelen aan jezelf en je eigenwaarde. Hij begint je te kleineren. Deze fase creëert een gevoel van onzekerheid en machteloosheid bij jou. Je partner begint regelmatig commentaar te leveren op je uiterlijk, je keuzes, je vriendinnen en je gedrag. De kritiek begint subtiel, maar wordt steeds openlijker en pijnlijker. Hij heeft geen respect meer voor jou als persoon. Hier begint vaak ook een gevoel van eenzaamheid, mede omdat je je ervoor schaamt om de werkelijke situatie met anderen te delen.

Nooit genoeg

Hoe komt het dat dit gedrag zoveel vragen oproept? Allereerst omdat personen zoals Peter twee gezichten hebben. Ze willen aandacht. En van aandacht krijgen ze nooit genoeg. Om die aandacht te krijgen, benaderen ze de ander zeer charmant, empathisch en vol belangstelling. Ze zijn zeer voorkomend en sociaal. Ze hebben een charismatische uitstraling en kunnen zeer bewogen overkomen.

De kern van het probleem van een narcist is dat hij zich nooit gezond heeft kunnen hechten

De verwarring ontstaat doordat ‘Peter’ nog een ander gezicht heeft. Zijn partner en vaak ook zijn kind(eren) moeten hem alle aandacht geven en hem bewonderen. Wanneer ze dit niet vaak genoeg doen, geeft hij hun het gevoel dat ze gek zijn en nooit iets goed kunnen doen. Ze krijgen overal de schuld van en worden door hem ‘bespeeld’. Hij kan enorm en onvoorspelbaar woedend worden, wil zijn gezinsleden als het ware bezitten, is achterdochtig en jaloers. Deze dubbelheid zorgt voor verwarring.

Innerlijk leeg

Een tweede oorzaak is dat men de ‘Peters’ niet of nauwelijks leert kennen, omdat ze nimmer hun innerlijk prijsgeven. Alice Miller heeft in haar studie ”Het drama van het begaafde kind” aangetoond dat de oorzaak van deze ziekte of aanleg in de kinderjaren ligt.

Bij een narcist is geen volwassen persoonlijkheid ontwikkeld, met een gewetensfunctie en een echt gevoelsleven

De kern van het probleem van de persoon in kwestie is dat hij zich nooit gezond heeft kunnen hechten. Dit heeft hij als kind nooit geleerd. In de kinderjaren is de gewetensfunctie bij hem niet of nauwelijks ontwikkeld. Het geweten –het vermogen om te onderscheiden tussen wat goed en wat fout is en om schuldgevoelens te ervaren wanneer we een ander kwaad hebben gedaan– ontbreekt bij hem.

In wezen is zijn innerlijk ‘leeg’. Dat vult hij met één ding: aandacht. Zijn innerlijk is leeg omdat er bij hem geen volwassen persoonlijkheid is ontwikkeld, met een gewetensfunctie en een echt gevoelsleven. En dat zorgt ervoor dat de partner zich voortdurend afvraagt: „Wie is hij (of zij) nu eigenlijk?” Regelmatig bespeur je bij de partner twijfel aan zichzelf: „Ben ik nu gek of...?”

Omgaan met ‘Peter’

In deze ziekte komen gradaties voor. In dit artikel is een algemeen beeld geschetst. Maar bij elke gradatie speelt de vraag: hoe kun je het beste omgaan met personen zoals Peter?

• Houd hen op afstand. De partner en de kinderen moeten zich richten op zelfbescherming en het terugwinnen van eigenwaarde.

• Pas op met emotioneel reageren, hoe moeilijk het ook is om dit niet te doen. Zo voed je de narcist (wat ‘Peter’ heeft, wordt narcisme genoemd). Hij leeft namelijk van drama en van jouw emoties en daarom krijgt je het gevoel dat hij je leegzuigt. Emotionele reacties verbinden je sterker met hem, waardoor je dieper in zijn web terechtkomt. Probeer dus kalm te reageren of begin over iets anders wanneer een discussie of ruzie begint. Geef hem de indruk dat het je niets doet. Het vraagt wilskracht en een duidelijk besef van eigenwaarde. Maar door deze stap te zetten, geef je jezelf de ruimte om te helen. Je krijgt weer controle over je eigen leven. En mocht je er alleen niet uitkomen, bespreek het dan met een vertrouwenspersoon of zoek hulp.

De auteur is relatietherapeut in Gorinchem.