Wie een beetje thuis is in de geschiedenis weet van epidemieën die in het verleden landen en werelddelen teisterden. Een eeuw geleden hadden we de Spaanse griep, die meer slachtoffers eiste dan de Eerste Wereldoorlog kort daarvoor. In een verder verleden had je verschillende uitbarstingen van cholera. In de middeleeuwen werd Europa geteisterd door de ”zwarte dood”, een pestepidemie waarbij zeker een derde van de bevolking omkwam.

Maar in de 21e eeuw leek dat iets uit een primitief stadium dat we inmiddels toch wel voorbij waren. Vandaar dat de coronapademie ons overviel. Eerst was het iets in China. Dat was in ieder geval nog ver weg. Toen in Italië en daarna ook in eigen land.

Onmiskenbaar bracht dat een schokeffect teweeg. Iedereen had in zijn familie of kennissenkring wel mensen die aan corona overleden. Ouderen en mensen met overgewicht bleken het meest kwetsbaar.

Diepingrijpend

Diepingrijpende overheidsmaatregelen werden afgekondigd. Bedrijven en niet-noodzakelijke winkels moesten dicht. Ook scholen werden gesloten. Kerkdiensten konden maar door een heel beperkt aantal mensen bezocht worden. Geen handen geven en afstand houden werd het parool. Er kwam een mondkapjesplicht en zelfs een avondklok.

Gelukkig kwamen de digitale mogelijkheden ons te hulp. Vaak kon je ook op afstand werken. Velen vonden dat zo gek nog niet en zagen dat na de coronacrisis eigenlijk als een verworven recht. Onderwijsprogramma’s en kerkdiensten kon je ook thuis volgen. Veel kerken hielden nadien die uitzendingen in beeld en geluid in stand.

Wel werd meer dan ooit duidelijk dat de mens een sociaal wezen is. Mensen hebben nu eenmaal behoefte om elkaar van aangezicht tot aangezicht te ontmoeten, vrienden en verwanten hebben behoefte aan huidcontact. Kinderen misten het schoolleven. Gemeenteleden misten de kerkgang. Dramatisch was dat men afstand moest houden van doodzieke coronapatiënten. Maar voor velen was het ook een groot gemis dat allerlei festivals niet doorgingen.

Vaccinatiebezwaren onder bevindelijk gereformeerden seculariseerden

Verzet

Sommigen hielden bij hoog en bij laag vol dat corona niet bestond of in ieder geval lang niet zo gevaarlijk was als werd gezegd. In de politiek vertolkte Thierry Baudet dat extreme standpunt. Bij de Kamerverkiezingen van 2021 leverde hem dat 5 procent van de stemmen op.

Maar ook in bredere kring riepen de ingrijpende vrijheidsbeperkingen verzet op. Waren die allemaal wel nodig en moesten we ons niet verzetten tegen een dreigende overheidsdictatuur? Mensen voelen zich tegenwoordig in hoge mate mondig –„Ik maak dat zelf wel uit!”– en zijn geneigd hun vrijheid te verabsoluteren.

Dat alles ging ook de gereformeerde gezindte niet voorbij. De Bijbelse notie dat God de overheid over ons gesteld heeft en wij die in principe moeten gehoorzamen, is ook daar aan slijtage onderhevig. Dat is geen onbetekenende zaak.

De komst van coronavaccins compliceerde de situatie verder. Tot een vaccinatieplicht kwam het gelukkig niet. Wel leverde het niet-gevaccineerd zijn bepaalde beperkingen op. Opvallend was dat de vaccinatiebezwaren met betrekking tot corona veel breder leefden dan die ten aanzien van bijvoorbeeld polio. Daardoor concentreerde de publieke discussie over de coronavaccinatie zich niet op de gewetensbezwaarden in reformatorische kring.

Tegelijkertijd zag je daar wel, wat je zou kunnen noemen, een secularisatie van de vaccinatiebezwaren. Eventuele medische risico’s en achterliggende duistere complotten deden niet zelden de oorspronkelijke godsdienstige bezwaren ondersneeuwen. Dat zegt wel wat.

Of iets waar is of niet, doet er niet zo veel meer toe

”Post truth”

De coronaperiode liet ook een sterke opleving zien van allerlei complottheorieën. Via de sociale media kunnen die veel makkelijker verspreid worden dan vroeger. Dat probleem is de laatste jaren alleen maar erger geworden. Veel mensen hebben hun vertrouwen in de traditionele media en de traditionele autoriteiten verloren. Dat keerde niet automatisch terug toen de coronacrisis voorbij was. Integendeel.

De vraag naar de feitelijke juistheid van allerlei beweringen doet er tegenwoordig minder toe dan vroeger. We leven in een ”post truth”-cultuur, een cultuur waarin de vraag naar de waarheid voor velen niet meer beslissend is. Je kunt ook zeggen: niet meer te beantwoorden is. Dat betreft niet alleen de waarheidsvraag op normatief gebied, ten aanzien van godsdienstige en levensbeschouwelijke vragen, maar ook de meer feitelijke werkelijkheid. Tegenover onwelgevallige feiten worden alternatieve feiten geplaatst of gecreëerd.

De grens tussen waarheid en leugen vervaagt. Of een bewering waar is of niet, doet er niet meer zo veel toe. Of het je goed uitkomt om iets met grote zelfverzekerdheid te poneren en breed uit te dragen, dat geeft de doorslag. Leugens en verdachtmakingen doen het nu eenmaal goed bij veel mensen. En dat niet alleen bij lager opgeleiden.

President Trump is duidelijk een exponent van deze strategie, die hem inmiddels een tweede ambtstermijn heeft opgeleverd. Maar hij is niet de enige. Duidelijk is ook dat wie invloedrijke sociale media bezit (Elon Musk) die strategie massaal kan inzetten en daardoor grote invloed kan uitoefenen op de publieke opinie.

Is dat echt iets nieuws onder de zon? Niet zonder meer. Ook Pilatus vroeg zich al af: „Wat is waarheid?” (Johannes 18:38). Voor de communisten was de grens tussen waarheid en leugen ook altijd zeer flexibel. De Berlijnse Muur, die gebouwd was om ontsnapping uit de DDR te voorkomen, presenteerden ze als bescherming tegen fascisten uit de Bondsrepubliek. Maar de verzwakking van de traditionele kerkelijke normen en kaders en de opkomst van de nieuwe media hebben deze problematiek onmiskenbaar versterkt.

De auteur is oud-hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad.