Bij de Britse uitgeverij Oxford University Press verscheen onlangs ”The Oxford Handbook of the Bible and the Reformation”, waaraan meer dan vijftig wetenschappers uit de hele wereld meewerkten. Een van de twee eindredacteuren van de 784 bladzijden dikke bundel –175 euro– is prof. Selderhuis, hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de Theologische Universiteit Apeldoorn.

„De Reformatie is geboren vanuit het Woord en door de kracht van het Woord” - Prof. dr. H.J. Selderhuis, kerkhistoricus

Natuurlijk, er zijn al heel wat studies verschenen over de Reformatie in de zestiende eeuw, waardoor de Bijbel weer volop aandacht kreeg, zegt prof. Selderhuis. „Dit boek geeft een overzicht van hoe de Bijbel vervolgens werd uitgelegd, welke commentaren er verschenen, hoe bijvoorbeeld de Katholieke Kerk op de herontdekking van de Bijbel reageerde, en welke Bijbeluitgaven in verschillende landen en talen verschenen. Uniek is dit totaaloverzicht en uniek is ook dat vijftig deskundigen op dit gebied bereid waren hun kennis hierover te delen.”

Je kunt niet over de Reformatie praten zonder het over de Bijbel te hebben, vindt de christelijke gereformeerde hoogleraar. „De Reformatie is geboren vanuit het Woord en door de kracht van het Woord. Doordat Maarten Luther de Bijbel bestudeerde, kwam hij tot het inzicht dat de kerk en de theologie van zijn tijd op een verkeerd spoor zaten. En door de uitleg van de Bijbel, bijvoorbeeld in de prediking, kwam de kerk tot vernieuwing.

Laat ik het zo zeggen: de reformatorische overtuiging van het sola gratia −alleen door genade− is er alleen door het sola Scriptura, alleen de Schrift. Meteen werd op de reformatorische universiteiten exegese van het Oude en Nieuwe Testament het centrale vak, en kwam de Bijbel in de gezinnen op tafel.”

Kreeg de Schrift daarmee ook meer gezag?

„Gezag heeft de Bijbel van zichzelf en daar hoefde de Reformatie niets aan te veranderen. Bovendien laat dit handboek weer eens zien dat de Bijbel ook door middeleeuwse theologen en de kerk als gezaghebbend werd erkend. De Reformatie zorgde ervoor dat dit gezag ook weer concreet gemaakt werd en dat het daarom nodig was in de kerk grote veranderingen door te voeren.

De status van de Bijbel veranderde zeker, want er werd weer uit gepreekt en er werd weer in gelezen. De status die de traditie had gekregen, verdween achter die van de Bijbel.”

Wat veranderde er in de Reformatie in de hermeneutiek, de uitleg en toepassing van de Bijbel in die tijd?

„In de middeleeuwen was er een methode gangbaar die een Bijbeltekst vier lagen van uitleg meegaf. Daarvan was die van de allegorie de belangrijkste. Daardoor werd de Bijbeltekst in hoge mate vergeestelijkt.

Maar Luther zegt: Je moet het Woord laten staan. Allegorese is voor hem een menselijk heersen over de tekst, terwijl we moeten buigen onder wat de tekst gewoon en helder zegt. Daarom zie je bij de reformatoren een zorgvuldige uitleg van de Hebreeuwse en Griekse woorden. En het besef dat de Bijbel een eenheid is, maar dat er wel degelijk onderscheid tussen het Oude en Nieuwe Testament bestaat. Toch vind je bij Luther hier en daar duidelijk sporen van die allegorische uitleg, terwijl dat bij anderen, zoals Philippus Melanchthon en Johannes Calvijn, nauwelijks het geval is.”

Volgens het handboek zijn veel kenmerken van de reformatorische Bijbelinterpretatie al terug te vinden in de exegese van de veertiende-eeuwse franciscaanse geleerde Nicolaas van Lyra, naar verluidt de favoriete exegeet van Maarten Luther.

„De reformatoren waren zich er heel goed van bewust dat zij niet de eersten waren die de Bijbel lazen en uitlegden. Duidelijk is in hun preken en Bijbelcommentaren zichtbaar hoeveel zij van de uitleg van de kerkvaders, en vooral van Augustinus, gebruikmaakten. Maar dus ook van de middeleeuwse theologen.

Wat voor ons misschien verrassend is, was voor hen vanzelfsprekend. In onze traditie leeft sterk de gedachte dat de middeleeuwen duister zijn en de Reformatie het licht bracht, maar de reformatoren wisten dat er ook vóór de Reformatie veel Bijbels inzicht en kennis van de Bijbel waren.”

Op welke manier gaan gereformeerde christenen nu anders met de Bijbel om?

„Ik zie zeker verschillen en die worden duidelijk in de visie op thema’s die in de kerk spelen rond  homoseksualiteit en andere ethische vraagstukken, zoals vrouw en ambt, kinderdoop en kinderen aan het avondmaal.

Lees ook

Erasmus met Luther in botsing over de vrije wil

Dit jaar is het 500 jaar geleden dat het grote conflict tussen Luther en Erasmus speelde. Dat ging niet alleen om de vrije of slaafse wil, maar ook om de uitleg van de Bijbel. Luther zegt dat de Bijbel helder is, Erasmus ziet dat anders en wil daarom niet zo stellig zijn over bepaalde onderwerpen.

„Ik herken vandaag veel Erasmus bij hen die officieel van Luther zijn” - Prof. dr. H.J. Selderhuis, kerkhistoricus

Ik herken vandaag veel Erasmus bij hen die officieel van Luther zijn. Ik bedoel: de gedachte dat de Bijbel op meerdere manieren uitgelegd kan worden, kom ik tegen bij hen die bij de gereformeerde belijdenis zeggen te horen. Verschil is dat Erasmus vindt dat de kerk dan maar moet beslissen over de juiste uitleg, terwijl vandaag de trend is dat ieder die zelf maar moet uitzoeken.”

De hervormers kwamen in het geweer tegen beelden in de kerk, terwijl Bijbels uit de Reformatietijd vol afbeeldingen stonden. Hoe verklaart u dat?

„Van het begin af aan bevatten reformatorische Bijbeluitgaven afbeeldingen van Bijbelse gebeurtenissen en personen. Zeer terughoudend was men in het afbeelden van God de Vader, hoewel daar wel voorbeelden in onder andere Luthers Bijbeluitgave van te vinden zijn. De vrees die men had voor verering van beelden in de kerk had men niet voor afbeeldingen in de Bijbel. Integendeel, die afbeeldingen werden juist gezien als een middel om de boodschap van de Bijbel nog duidelijker te communiceren. De les is tegelijk dat het Woord niet achter de afbeeldingen verdwijnt, zoals dat vóór de Reformatie veel gebeurde.”

De eerste kerk op basis van sola Scriptura in de reformatieperiode was die van Zürich in 1523, schrijft de Zwitserse kerkhistoricus Peter Opitz. Wat was het belang daarvan?

„Opitz bedoelt dat de stadsraad van Zürich op 29 januari 1523 besloot dat vanaf dat moment elke preek alleen nog maar op de Bijbel gebaseerd mag zijn. Dat dit een belangrijk moment was, is duidelijk. Maar wat vooral van belang was, is dat men niet alleen in Zürich hele Bijbelboeken ging bepreken. Niet meer losse teksten die de dominee uitkiest, maar een heel Bijbelboek, dat vers voor vers bepreekt en uitgelegd werd. Zo probeerde men recht te doen aan het gezag en aan het geheel van de Bijbel en te voorkomen dat persoonlijke of kerkelijke voorkeuren de tekstkeuze gaan bepalen.

Men was ervan overtuigd dat het Woord kracht heeft, maar dat de Geest het hart moet openen. Woord en Geest werken samen en de Geest laat mensen geen dingen zeggen die in strijd met het Woord zijn. Bij de reformatoren vinden we een balans die we ook vandaag nodig hebben."