Unieke klimaatzaak: piepklein landje laat zich horen op het wereldtoneel
Het aantal klimaatzaken wereldwijd groeide afgelopen jaren stormachtig. Maar de zaak die maandag in Den Haag startte bij het Internationaal Gerechtshof (ICJ) is er een van de buitencategorie. Vier vragen.
Wat is er uniek aan deze klimaatzaak?
Het is voor het eerst dat het ICJ –het hoogste juridische orgaan op wereldniveau– een uitspraak gaat doen over klimaatverandering. Overigens, om gelijk maar een misverstand de wereld uit te helpen: het betreft geen rechtszaak, maar een vraag om advies.
Die adviesvraag begint in 2019 als een idee van een groep rechtenstudenten van kleine eilandstaten in de Stille Oceaan. De regering van eilandengroep Vanuatu schaarde zich vervolgens achter het initiatief. In maart 2023 volgde een stemming in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Een zeldzaamheid bij zo’n gevoelig thema: de vraag om een advies kreeg unanieme steun .
Ook uniek is de schaal van de zaak. Niet eerder zullen er zoveel hoorzittingen zijn voorafgaand aan een uitspraak van het ICJ. Maar liefst 110 landen en organisaties doen vanaf maandag verspreid over tien dagen hun zegje voor de vijftien rechters van het hof. „Je kunt zeggen dat dit de grootste rechtszaak in de geschiedenis van de mensheid is”, stelde Margaretha Wewerinke-Singh, onderzoeker duurzaamheidsrecht aan de Universiteit van Amsterdam, in de Volkskrant.
Waarover gaat de zaak?
De VN-lidstaten willen met Vanuatu twee dingen weten van het gerechtshof. In het kort:
Welke verplichtingen hebben naties om andere landen en toekomstige generaties te beschermen tegen gevaarlijke klimaatverandering?
Wat zijn de juridische gevolgen als lidstaten te veel broeikasgassen blijven uitstoten?
„Je kunt zeggen dat dit de grootste rechtszaak in de geschiedenis van de mensheid is” - Margaretha Wewerinke-Singh, onderzoeker duurzaamheidsrecht
Waarom vraagt juist Vanuatu om een uitspraak van het ICJ?
Dat heeft alles te maken met klimaatrechtvaardigheid. De inwoners van Vanuatu voelen de gevolgen van de opwarming van de aarde aan den lijve, terwijl ze vrijwel niets aan die opwarming hebben bijgedragen.
Kleine eilandstaten roepen al jarenlang op tot meer klimaatactie. Ralph Regenvanu, klimaatgezant van Vanuatu, trapte maandag de hoorzitting af en hamerde daar ook op. „Er is dringend behoefte aan een collectief antwoord op de klimaatverandering, niet gebaseerd op politiek gemak maar op internationaal recht.”
Juist eilandstaten worden bedreigd door zeespiegelstijging die de laatste jaren versnelt. In de 20e eeuw bedroeg de stijging nog zo’n 1,4 mm per jaar. Tussen 2006 en 2018 bedroeg die 3,7 mm per jaar . De zeespiegel kan in 2100 in een slecht scenario maar zo 1 meter hoger staan.
Als dat het geval is, lopen juist landen als Vanuatu gevaar. Uit data van de World Risk Index van 2024 blijkt dat dertien van de vijftien landen die het meest bedreigd worden door een zeespiegelstijging van 1 meter eilandstaten zijn. Nederland staat –samen met Brunei– ook in deze top 15.
In de afgelopen decennia verdwenen zelfs al diverse eilanden onder water. Andere werden flink kleiner. Op een eiland van Vanuatu knabbelt de zee aan een begraafplaats. Daarmee spoelen grafzerken en de fysieke herinneringen aan geliefden van eilandbewoners weg.
Een speciale site van studenten uit de Pacific documenteert in korte video’s meer indringende verhalen. Verschillende ‘getuigen’ op witnessstand.live vertellen wat klimaatverandering in hun levens betekent en roepen vervolgens de rechters op hun stem te horen. Iaeli Ielu uit Kiribati is een de getuigen. Waar ze woont, sterft koraal af en krimpen de stranden. Ze vertelt dat het turquoise zeewater nu vijandig lijkt: „De golven brullen met hongerige boosheid.”
Kunnen landen op basis van de uitspraak van het gerechtshof worden aangeklaagd?
Nee, niet direct. Een uitspraak van het Internationaal Gerechtshof is niet juridisch bindend voor landen.
Toch legt het ICJ wel gewicht en morele autoriteit in de schaal. Het advies geeft opheldering over waar het internationaal recht staat rond het thema klimaat. Zo kan het advies nieuwe munitie bieden voor klimaatrechtszaken tegen landen of bedrijven.
De klimaatzaak vertelt ondertussen vooral een verhaal. Het verhaal over hoe enkele studenten uit piepkleine eilandstaatjes een grote vuist kunnen maken op het wereldtoneel. Tussen de wereldmachten worden ze nu toch gehoord. **** Dat alleen al is voor hen een overwinning van het recht.
rd.nl/vanuatu voor weblinks en een video
