Al veertig jaar speurt dr. Hubert Wolf (65) in de archieven van het Vaticaan. Wolf, hoogleraar aan de Universiteit van Münster, legt zijn bevindingen neer in studies. Boeken die zo fraai en toegankelijk zijn geschreven dat hij er in 2021 de Sigmund-Freud-prijs voor wetenschappelijk proza voor ontving. Ook zijn jongste werk, ”Die geheimen Archive des Vatikan”, in het Nederlands ”De geheime archieven van het Vaticaan”, is uitermate helder geschreven. „Het ontvangen van de Sigmund-Freud-prijs deed mij bijzonder goed. Ook wetenschappelijke werken moeten zo geschreven zijn dat je niet na de eerste drie zinnen al in slaap valt”, zegt hij op zijn kamer aan het Domplein in het Duitse Münster.

Speuren in de archieven van het Vaticaan is geen sinecure. „Het is 85 kilometer aan archiefdozen die betrekking hebben op duizend jaar geschiedenis. Een doos kan tot duizend vellen papier bevatten. En die zijn voor een deel met de hand beschreven in vijftien verschillende talen. In een modern staatsarchief is het met de computer en online-inventarislijsten veel makkelijker en sneller zoeken. Zo werkt het in Rome niet. Je moet Troje als het ware uitgraven. Als onderzoeker moet je precies weten hoe het Vaticaan werkt. Bij Joodse thema’s zijn bijvoorbeeld vooral twee kantoren betrokken. Dat wil zeggen dat er meerdere verantwoordelijken zijn. Dat maakt het lastig zaken te reconstrueren.”

Wolf merkt op dat het bezoek aan het Vaticaanse archief niet is voorbehouden aan rooms-katholieke onderzoekers. „Protestanten zijn eveneens welkom, maar je moet wel een bepaalde wetenschappelijke graad hebben gehaald.”

Smeekbrieven

Op 2 maart 2020 ging het archief open van Pius XII, die van 1939 tot 1958 paus was. Wolf: „De verwachtingen waren hooggespannen. Eindelijk hoopte men de vragen te kunnen beantwoorden over de paus en de Holocaust. Had Pius XII de Joden geholpen of niet? Waarom zweeg hij over de moord op de Joden?”

Wolf had zich met zijn wetenschappelijk medewerkers grondig voorbereid. Natuurlijk ging het hen om Pius en de Shoah, maar er waren meer interessante zaken. „We wilden weten waarom de beruchte SS-arts Josef Mengele met een pas van het Vaticaan naar Zuid-Amerika kon vluchten. Waarom was de Heilige Stoel tegen de stichting van de staat Israël in 1948? Waarom zette het Vaticaan rooms-katholieke landen in de Verenigde Naties onder druk zodat die eveneens de vorming van de nieuwe staat afkeurden?”

Waarom?

„Daar moet ik nog over schrijven, maar ik heb het gevonden.”

Wolf ging ervan uit dat slechts een handjevol Joden de paus een brief had gestuurd waarin ze om hulp vroegen. Dat bleek een vergissing. „De eerste drie dagen vonden we honderden van deze verzoeken. Nu zitten we op 10.000, maar we hebben lang nog niet alles doorzocht.”

Het grote aantal smeekbrieven verraste Wolf en zijn team. „We stelden onszelf de vraag: waarom zouden we een biografie over Pius XII schrijven? Het gaat uiteindelijk niet om hem, maar om de 10.000 briefschrijvers en hun gezinnen die de nazi’s wilden vernietigen. Wij hebben de opdracht deze mensen hun stem terug te geven.”

Een brief die diepe indruk op Wolf en zijn medewerkers maakt is die van Elisabeth Einstein uit Stuttgart. „Het eerste geval waarmee ik aan de slag ging was zij, een geconverteerde Jodin. De vrouw stuurde in mei 1940 een brief aan paus Pius XII waarin ze vroeg om 209 Amerikaanse dollar. De reis naar de Verenigde Staten was duur, daarom vroeg ze waarschijnlijk alleen maar geld voor zichzelf. Na bijna een jaar lang wikken en wegen werd er geld beschikbaar gesteld, maar toen was het gezin al opgepakt. Alle gezinsleden op een zoon na werden in een concentratiekamp vermoord.”

Van de briefschrijvers zijn vaak nog nabestaanden in leven?

„Met de Stuttgarter Zeitung had ik onlangs een interview . Op de dag dat het in de krant verscheen bezochten twee kleinkinderen van Elisabeth Einstein Stuttgart. Tijdens hun bezoek lazen zij het artikel over hun oma. Dan is het direct: Wilt u niet naar de Verenigde Staten komen? Wij hebben veel informatie over onze familie.”

Voorlichting

Wolf noemt ook het voorbeeld van een eveneens bekeerde Jodin. „Het gaat om een alleenstaande vrouw met haar zoon, Ilan Claudio Jacobi. Zij schrijft de paus een brief, ontvangt wat geld en wordt met haar zoon in een klooster verborgen gehouden, waar ze samen de oorlog overleven. Na 1945 gaan ze samen naar Israël. De vrouw laat haar zoon besnijden. Het kind weet niet dat het rooms-katholiek is en huwt een dochter van een familie van rabbijnen. Nu vinden wij de brief van zijn moeder. Door database-onderzoek vinden wij de zoon. Hij is  84 jaar en woont in Tel Aviv. Wij nodigen hem uit naar Rome te komen om in het Vaticaanse archief de brief te lezen. Door het schrijven van zijn moeder is hij in leven gebleven. Uit zijn binnenzak haalt hij een andere brief van zijn moeder, vergelijkt de handschriften om te kijken of die overeenkomen. Dan zegt hij: „Jullie hebben mij mijn leven teruggegeven.” Nu weten we waarvoor we het doen.”

Gaat u de brieven publiceren?

„We gaan die op termijn online plaatsen. Wie gaat zoeken op ”Asking the pope for help” komt op de website van de universiteit terecht, waar bijna vijftig brieven staan. Dat moeten er meer worden, maar dat is een kwestie van geld. Hierin zijn we afhankelijk van derden.”

Wolf gebruikt de brieven eveneens voor voorlichting over antisemitisme. „Op scholen doen we projecten om jongeren weerbaar te maken tegen antisemitisme. Via een aantal brieven hebben we de geschiedenis van een familie gereconstrueerd. Die documenten hebben we aan scholieren gegeven. In de stad Erfurt maakten zij er een toneelstuk van, dat 700 mensen bezochten. Aan het einde konden de bezoekers vragen stellen. Omdat iedereen er enthousiast over was, volgde er een tweede voorstelling.”

Deze maand volgt in Münster een bijeenkomst met 700 politieagenten uit Noordrijn-Westfalen, waar Wolf zal spreken over antisemitisme. „De agenten confronteren we met wat de Joden in Duitsland is overkomen. Ze moeten weten waarom we de Joden in Duitsland moeten beschermen.”

Wat heeft uit Pius’ archief de meeste indruk op u gemaakt?

„De zionistische organisatie Jewish Agency for Palestine schreef in augustus 1942 de Amerikaanse president Roosevelt dat in Oekraïne in minder dan drie maanden tijd een half miljoen Joden waren omgebracht en verwerkt tot mest. Het bureau riep Roosevelt op actie te ondernemen, omdat anders alle Joden zouden worden gedood. Roosevelt kon het zich niet voorstellen. „Duitsland is een beschaafd land”, zei hij. Hij liet Myron Taylor, zijn speciale gezant bij het Vaticaan, informeren: „Heilige Vader, kunt u dat bevestigen?”

Nu gebeurde wat mij diep heeft geraakt. Kort daarvoor hadden twee berichten het Vaticaan bereikt die bevestigden wat de Jewish Agency meldde. De Italiaanse fascist Giovanni Malvezz was in Oekraïne geweest en gaf door dat er honderdduizenden Joden waren gedood. En Andrej Szeptyzkyj, de rooms-katholieke aartsbisschop uit Lemberg, het huidige Lviv, dus niet zomaar iemand, zei dat de Joden voor zijn raam werden gedood. „In mijn bisdom is geen stad meer waar nog Joden zijn, want ze worden de steden uitgedreven en neergeschoten.”

Wat had de paus de Amerikanen moeten antwoorden: „Ja, de Joden hebben gelijk, want mijn bronnen zeggen dat ook.” Hij antwoordde echter: „Ook wij hebben van strenge behandelingen gehoord, maar kunnen niets bevestigen.” Dat dit is gebeurd, vind ik onvoorstelbaar.”

„De paus antwoordde: „Ook wij hebben van strenge behandelingen van Joden gehoord, maar kunnen niets bevestigen.” Onvoorstelbaar” - Dr. Hubert Wolf, kerkhistoricus Universiteit Münster

Pius XII, moet het beeld over hem worden bijgesteld?

„We moeten de archieven onderzoeken en bestuderen wat er zich in de Curie, het bestuursapparaat van de paus, heeft afgespeeld. De focus alleen richten op de paus is niet correct. De paus was afhankelijk van zijn medewerkers. Hij kon alle brieven niet lezen. Daarom zeg ik niet: Pius XII en de Holocaust, maar in ieder geval de Romeinse Curie en de Holocaust. Deze koerswijziging moeten we maken.

„Als gelovige zeg ik dat God dit werk op mijn schouders heeft gelegd. En als wetenschapper heb ik dat te doen” - Dr. Hubert Wolf, kerkhistoricus

Bovendien dient naar de neutraliteitspolitiek van het Vaticaan te worden gekeken. Pius zweeg in 1940 toen hem ter ore kwam dat er 1 miljoen Poolse rooms-katholieken door de nazi’s waren gedood. De bisschoppen en leken in Polen begrepen dat niet van de paus. Daar staan de bronnen vol van.

Waarschijnlijk hield Pius zich afzijdig omdat paus Benedictus XV zich tijdens de Eerste Wereldoorlog actief met het conflict bemoeide en bakzeil moest halen. Dat was een les voor Pius. Hij zou niet de fout van zijn voorganger maken.

In 1942 zweeg Pius toen hij hoorde van de Joden die werden afgemaakt. Dit kan te maken hebben met zijn neutraliteitspolitiek. Anderzijds kon hij, omdat hij in 1940 zijn mond had gehouden over de moord op geloofsgenoten, nu moeilijk zijn stem laten horen toen het om Joden ging.”

„Pius XII kon, omdat hij in 1940 zijn mond had gehouden over de moord op Poolse geloofsgenoten, in 1942 moeilijk zijn stem laten horen toen het om Joden ging” - Dr. Hubert Wolf, kerkhistoricus Universiteit Münster

Wat doen dergelijke ontdekkingen met uw mensbeeld?

„Dergelijke vondsten raken mijn medewerkers en mij persoonlijk. Daar mag het niet bij blijven. We moeten verder. Het komt vervolgens aan op wetenschappelijke distantie en professionaliteit, want de Joodse slachtoffers hebben recht op een nauwkeurige en wetenschappelijk verantwoorde reconstructie van hun leven en van wat hun is overkomen.

Steeds word ik enthousiast als ik zie hoe toegewijd jonge medewerkers de levensverhalen van de Joodse briefschrijvers achterhalen en hun zo een stem geven die de nazi’s hen hadden afgenomen. Dat is het positieve in het negatieve. Ik geloof dat we iets kunnen veranderen als we het willen. We kunnen zeggen: „Nie wieder” (Nooit weer), maar als we niets doen gebeurt het weer.

Ik ben 65 en had volgend jaar met pensioen kunnen gaan, maar ik doe dat niet. Als ik de gezondheid heb, ga ik nog jaren door. Als gelovige zeg ik dat God dit werk op mijn schouders heeft gelegd. En als wetenschapper heb ik dat te doen.”

Mede n.a.v. Hubert Wolf, ”Die geheimen Archive des Vatikan” uitg. C.H. Beck, ISBN 978 3 406 821950, 240 blz., € 26,-