Nieuw licht op het toenmalige hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk wierp begin deze week de Italiaanse kwaliteitskrant Corriere della Sera. In de zondagseditie publiceerde de krant een vergeelde brief van 14 december 1942. Het document bewijst volgens deskundigen dat paus Pius XII al vroeg op de hoogte was van de misdaden van de nazi’s in de vernietigingskampen.

De brief is ontdekt door Giovanni Coco, een van de officiële onderzoekers die in opdracht van paus Franciscus II de kerkelijke archieven van Vaticaanstad onderzoekt. En dan gaat het om het pontificaat van Pius XII: was hij goed of fout in de Tweede Wereldoorlog?

Op 2 maart 1939 werd kardinaal Eugenio Pacelli tot paus gekozen. Hij nam de naam Pius XII aan. In de jaren 30, dus voor zijn verkiezing, was de in 1876 geboren Italiaan pauselijk gezant in München en in Berlijn. Tot aan zijn dood in 1958 leidde hij de Rooms-Katholieke Kerk.

Oorlogsarchieven

Pius XII werd in 1963 van zijn voetstuk gestoten door de Duitse schrijver Rolf Hochhuth. In dat jaar kwam zijn toneelstuk Der Stellvertreter, De Plaatsvervanger, op de planken. De titel verwijst naar de paus, die volgens de Rooms-Katholieke Kerk de plaatsvervanger van Christus op aarde is. Hochhuth zette Pius neer als een diplomaat met een onbewogen hart. Hij zweeg terwijl hij had moeten spreken.

De Amerikaans-Joodse historicus Daniel Godhagen deed er midden jaren 90 nog een schep bovenop toen hij Pius XII spottend „Hitlers paus” noemde.

De Rooms-Katholieke Kerk brengt daartegen in dat Pius op 24 december 1942 in het openbaar sprak over „honderdduizenden mensen die zonder enige schuld en alleen op grond van hun nationaliteit of ras de dood in worden gedreven”.

De paus repte echter met geen woord over de Joden. Hij liet bovendien achterwege dat het de nazi’s waren die zich hieraan schuldig maakten. Waarom schonk Pius geen klare wijn? De kerk stelt ter verdediging van Pius dat hij in stilte duizenden Joden redde. Paus Franciscus zei vier jaar geleden dat het zwijgen van Pius XII juist een poging was „de vlam van het humanitaire werk en het werk van de geheime, maar actieve diplomatie brandende te houden”.

Het Vaticaan is er alles aan gelegen het negatieve beeld van Pius XII bij te stellen. Paus Paulus VI zette in 1965 zijn zaligverklaring in gang. Dit stuitte in Joodse kringen, maar ook bij historici, op veel weerstand. Keer op keer gaf het Vaticaan historische stukken vrij die Pius positief neerzetten. De twijfel bleef: gaf de Rooms-Katholieke Kerk negatieve documenten niet vrij?

Om aan alle vragen een einde te maken besloot paus Franciscus de geheime oorlogsarchieven in 2020 open te stellen voor wetenschappers. Onderzoekers vonden daarop onder andere meer dan 15.000 smeekbeden van Joden uit heel Europa. Zij richtten zich tot de paus om geld voor onder meer visa om aan deportatie naar de vernietigingskampen te ontkomen. Veel van de brieven heeft Pius zelf gelezen en hier en daar hielp hij.

Dolk

Deze week publiceerde de Corriere della Sera een schrijven uit december 1942 van de Duitse Jezuïet Lothar König, die in het verzet tegen de nazi’s actief was. De brief was gestuurd naar de persoonlijke secretaris van de paus in het Vaticaan, de Duitse pater Robert Leiber. König zegt in het met een typemachine geschreven epistel dat „bronnen hebben bevestigd dat in het kamp Belzec bij Rava-Ruska dagelijks ongeveer 6000 Polen en Joden in SS-ovens worden gedood”. Rava-Ruska lag in het door Duitsland bezette Polen en maakt tegenwoordig deel uit van Oekraïne.

König maakt eveneens melding van de concentratiekampen Ausch-witz en Dachau. Bovendien refereert de Jezuïet aan eerdere brieven die hij Leiber heeft geschreven. Die zijn verloren gegaan of liggen nog ergens in het archief. Het bewijs ontbreekt dat Leiber de in de brief genoemde misdaden aan de paus heeft doorgegeven. Deskundigen gaan ervan uit dat hij dit moet hebben gedaan. Ze verwijzen in dit verband naar de toespraak van Pius gehouden op kerstavond 1942.

Onomstreden is dat Pius in de oorlog wist van de misdaden van nazi’s. Is het van belang te weten dat hij het al in 1942 wist? Net zo belangrijk is de vraag: wanneer wisten de geallieerden van de vernietigingskampen? En, waarom deden ze niets?

Voor Pius XII geldt: wat had hij voor de Joden kunnen doen? De Italiaanse krant Corriera della Serra refereerde zondag aan een in het archief gevonden dolk met een hakenkruis. De dolk zou van een SS’er zijn die de paus moest ombrengen. De Duitser weigerde de opdracht uit te voeren en gaf het steekwapen aan de paus.

Het incident zou volgens het Vaticaan aantonen dat de paus onder aanzienlijke druk stond. De Rooms-Katholieke Kerk vreesde in de oorlogsjaren voor een bezetting van Vaticaanstad door Duitse troepen. Van september 1943 tot juni 1944 hielden Duitse manschappen Rome bezet. Het Vaticaan lieten ze ongemoeid. Oktober 1942 deporteerde de SS meer dan duizend Joden uit Rome naar Auschwitz.

Mislukking

Voor het Simon Wiesenthal Centrum in Los Angeles is de vondst van de brief een bewijs dat „nog duidelijker” aantoont dat Pius XII tijdens zijn ambtsperiode bewust over de Holocaust heeft gezwegen. De paus is volgens de Joodse organisatie geen geschikte kandidaat voor een zaligverklaring. „Wij vechten al twintig jaar publiek tegen de mogelijke zaligverklaring.” Het centrum stelt dat zelfs maar één publieke verklaring van deze paus de loop van de geschiedenis had kunnen veranderen.

De Amerikaanse antropoloog en historicus David Kertzer schreef vorig jaar in zijn boek ”Pope at War” dat Pius XII Hitler voorzichtig tegemoet trad omdat hij vreesde dat anders veel rooms-katholieken met de kerk zouden breken. Aanvankelijk dacht de paus nog via onderhandelingen de nazi-leider te kunnen temperen. Zelfs toen hij kennis nam van de moord op de Joden deed Pius XII zijn mond niet open. Kertzer in zijn boek: „Als een moreel leider moet Pius XII gezien worden als een mislukking.”