Zoals een atlas betaamt is ook deze fors. Anderhalve kilo zwaar, 25 centimeter breed en 31,5 centimeter lang. Dat moet ook, wil je de vele kaarten in het boek tot hun recht laten komen. Om details goed te kunnen bekijken, moet bijvoorbeeld een hoogtekaart niet priegelig klein worden afgedrukt.

Kijken, dat is vooral wat je in de ”Atlas van de Veluwe” doet. Verreweg de meeste ruimte op papier wordt in beslag genomen door foto- en kaartmateriaal. En met bekijken kun je uren zoet zijn, zeker als je zelf op de Veluwe woont of daar de omgeving goed kent. Dat bestuderen is niet alleen leuk voor de liefhebber, het is ook leerzaam.

Neem nu een van de vele hoogtekaarten: die van de omgeving van het Uddelermeer. Op andere kaarten is het nogal eens lastig om de precieze loop van de Staverdense Beek te volgen. Dit stroompje heet volgens het bijschrift eerst de Oude Beek Uddel, dan de Staverdense Beek, daarna de Leuvenumse Beek en hij stroomt als de Hierdense Beek in het Veluwemeer. Op de hoogtekaart is door het donkergroen precies te zien waar het water in de buurt van het Uddelermeer stroomt.

Het thema water komt in elk hoofdstuk wel terug. Onder de Veluwe zit een waterbel die minimaal zeven keer zo groot is als het hele IJsselmeer. Volgens experts het lekkerste water ter wereld. Dat wordt bejubeld in de inleiding van de atlas. ”Ode aan de Veluwe” is in dichtvorm geschreven en leest niet erg makkelijk.

Na de inleiding volgt er van elk deelgebied een hoofdstuk: stuwwal, Veluwezoom, Gelderse Vallei, Veluwemeerkust, heidevelden, stuifzanden, oude bossen en parken.

In het gedicht wordt uit de doeken gedaan hoe er op de Veluwe zo’n hooggelegen gebied kon ontstaan: tijdens de ijstijden duwde het ijs grond voor zich uit: zo ontstonden stuwwallen.

Vanaf die stuwwallen stroomt regenwater naar de lager gelegen gebieden zoals de IJssel. Molenaars tapten dit water via sprengbeken af om hun watermolens te kunnen laten draaien. In de 17e en 18e eeuw stonden er op de Oost-Veluwe bijna 200 watermolens. Alleen al in het Renkums Beekdal waren destijds negen watermolens.

Ook in het hoofdstuk over de Gelderse Vallei staat water centraal. Het laaggelegen land tussen de Utrechtse en de Gelderse heuvelrug is eeuwenlang drassig. Zowel de Utrechters als de Geldersen proberen het te ontginnen, dat loopt keer op keer uit op onenigheid. Pas diep in de twintigste eeuw komt daar met de komst van het Valleikanaal een einde aan.

Zo nat als het is in de Gelderse Vallei, zo droog kan het zijn boven op de Veluwe. En het wordt steeds droger omdat het grondwaterpeil zakt. Een van de oorzaken is het aanplanten van vele naaldbomen. Prins Hendrik, de man van koningin Wilhelmina, was daar bijvoorbeeld een groot liefhebber van. Er was een grote vraag naar hout, bijvoorbeeld voor de mijnbouw. Maar dennen en sparren blijven het hele jaar door water verdampen, loofbomen doen dat niet in de winter als ze zonder blad zijn. Op twee kaartjes uit 1832 en 2023 is goed te zien hoeveel bos er in de loop der tijden is bij gekomen.

Die bossen werden veelal aangeplant op heidevelden en stuifzanden. Ook daar zijn kaartjes van in de atlas opgenomen die precies het tegenovergestelde beeld laten zien.

Bij de atlas hoort een podcast: ”De Veluwe stroomt”, gemaakt door onderzoeksjournalist en verhalenverteller Wim Eikelboom. Vooral de menselijke verhalen daarvan zijn leuk om te luisteren. Bijvoorbeeld over Teun en Gerrit Jan Spek, die opgroeiden in Gortel, waar hun vader in dienst was bij Kroondomein Het Loo. Of het verhaal van Evert van de Beek, de allerlaatste boer in Drie, een gehucht tussen Ermelo en Garderen.

Atlas van de Veluwe, Tjirk van der Ziel en Wim Eikelboom; uitg. WBooks; 176 blz.; € 29,95