”Ontwakend Jodendom” is een Nederlandstalig overzichtswerk van de cultuurgeschiedenis van Israëls religie binnen de context van het oude Nabije Oosten. Op basis van een breed scala aan publicaties van tal van geleerden beschrijft Daniël de Waele, docent Nieuwe Testament aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen te Brussel, de cultuurgeschiedenis van oud-Israël tot en met de terugkeer uit de ballingschap.
Eerder schreef De Waele ”Ontluikend Christendom” (2021), ”Vergeten Rijkdom” (2022) en ”Godenschemering” (2023). Samen met zijn meest recente publicatie bieden deze vier monografieën een breed overzicht van de geschiedenis van Israëls cultuur en religie tot en met de eerste eeuwen na Christus binnen de context van het oude Nabije Oosten en de klassieke oudheid.
Het schrijven van vier forse monografieën in een tijdsbestek van ongeveer drie jaar is een prestatie op zichzelf. Ook dit werk is, net als De Waeles vorige publicaties, breed gedocumenteerd. De Waele schrijft onderhoudend en toegankelijk. In acht hoofdstukken gidst hij zijn lezers door de fascinerende wereld van de belangrijkste culturen en religies die het oude Nabije Oosten telt. Op een boeiende wijze informeert hij de lezer over het dagelijks leven, de intrigerende godenwereld van Egypte, Assyrië en Kanaän, de belangrijke religieuze teksten en Israëls priesters en profeten.
Het zijn met name deze hoofdstukken waarin De Waele de lezer een boeiende inkijk biedt in het dagelijks leven van mensen uit die tijd. Alleen al om die reden is deze publicatie een aanrader voor predikanten, godsdienstdocenten en eenieder die geïnteresseerd is in de wereld waarbinnen het Oude Testament tot stand is gekomen. Helaas mist dit werk een tekstregister.
Net als elke wetenschapper maakt De Waele gebruik van het werk van andere auteurs. Die verwijzingen verantwoordt hij in de voetnoten adequaat, waardoor een lezer die zich in bepaalde thema’s verder wil verdiepen, verwezen wordt naar diepgravende publicaties van vakgeleerden. De Waele presenteert dus geen zelfstandig onderzoek, maar staat in de lijn van een van zijn voorgangers, H. Jagersma, ”Geschiedenis van Israël in het oudtestamentische tijdvak” (1984) en de Fransman R. De Vaux, ”Hoe het oude Israël leefde” (1973). Zijn werk is een welkome en actuele aanvulling op deze klassieke publicaties.
Ook dit werk is vanuit ideologische vooronderstellingen geschreven. Het beschrijven van een cultuurgeschiedenis is het presenteren van een samenhangend verhaal dat gebaseerd is op de interpretatie van feiten door de auteur. Al in de inleiding legt De Waele zijn kaarten op tafel, en dat siert hem. Hij beoogt een wetenschappelijke beschrijving van de geschiedenis van Israël en Juda te presenteren, dus geen verhaal geschreven vanuit een geloofshouding. Onder wetenschap verstaat De Waele een historisch-kritische benadering van de feiten. Dit betekent dat in de beschrijving van het ontstaan van Israëls godsdienst, Israëls God, Die zich in woord en daad in de loop van de geschiedenis geopenbaard heeft, per definitie buitengesloten is.
Als gevolg hiervan komt De Waele dus tot een andere beschrijving van het ontstaan van Israëls godsdienst dan het Oude Testament biedt. Aan de hand van een evolutionistisch wereldbeeld verklaart hij hoe Israëls religie van een lokaal veelgodendom geleidelijk overging tot het vereren van een god te midden van allerlei andere goden (monolaterie) om uiteindelijk een monotheïstische religie te worden. Tal van externe –bijvoorbeeld het zoroastrisme, een religie uit Iran– en interne factoren hebben die ontwikkeling veroorzaakt. Op dit vlak omarmt De Waele de klassieke godsdiensthistorische benadering van Israëls religie, inclusief haar bevindingen.
Naast deze culturele en religieuze ontwikkelingen heeft het schrijven van het Oude Testament tijdens en kort na de ballingschap aan deze eeuwenlange ontwikkeling van Israëls religie een groot aandeel geleverd aan haar unieke karakter. Israëls schrijvers daar en toen hebben de geschiedenis ingekleurd vanuit hun perspectief en ons zo een eigen verhaal gepresenteerd van het ontstaan van Israëls religie. Dat verhaal is subjectief en het resultaat van redactioneel werk dat plaatsvond binnen het milieu van priesters en schrijvers uit Jeruzalem.
De Waele biedt op dit punt geen nieuwe wetenschappelijke inzichten. Vanaf het einde van de 19e eeuw is deze kijk op Israëls cultuur en godsdienst een dominerende stroming binnen de westerse theologie geworden. Een voorbeeld van een populariserende versie van deze stroming is de zesdelige hervertelling van het Bijbelse verhaal van de hand van ds. Nico ter Linden, ”Het verhaal gaat” (1996).
Echter, de historisch-kritische methode is een van de vele benaderingen van de Bijbel in de Bijbelwetenschappen. Er zijn ook andere verklaringen, die wel rekening houden met het openbaringskarakter van het Oude en Nieuwe Testament en die aan het wetenschappelijke debat een bijdrage leveren. Het is jammer dat De Waele die stemmen volledig negeert, door zijn benadering te presenteren als wetenschap en deze stemmen te scharen onder geloof (lees: niet-wetenschappelijk). Daarmee doet hij aan collega-wetenschappers die werken aan een universiteit en publiceren in vakbladen geen recht.
Ontwakend Jodendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de oude Orient, Daniël de Waele; uitg. KokBoekencentrum; 448 blz.; € 34,99
