Daarnaast zijn er pseudepigrafen verschenen, geschriften onder een fictieve auteursnaam, zoals het boek Henoch. Ook zagen Griekse vertalingen van het Oude Testament het licht. De Aramese Targoems geven verduidelijkingen van de Bijbeltekst. Bij de Dode Zeerollen zijn niet alleen Bijbelboeken teruggevonden, maar ook allerlei eigen geschriften waaruit wij de toenmalige leefwereld kunnen leren kennen. Griekstalige werken uit de diaspora kunnen hieraan nog toegevoegd worden.

Voor velen is het een onoverzichtelijk terrein. Het is de verdienste van Daniël De Waele dat hij de veelsoortige geschriften overzichtelijk in kaart brengt. De auteur is docent aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen te Brussel.

Het boek begint met een historisch overzicht, vanaf de Babylonische ballingschap tot de periode waarin de Talmoed ontstaan is (derde tot zesde eeuw). Ook behandelt de auteur de materialen waarop geschreven werd. De Waele geeft steeds een algemeen overzicht en daarna bespreekt hij enige concrete voorbeelden.

In hoofdstuk 3 behandelt De Waele het ontstaan van de Te­nach, „het Boek der boeken”. Het doet vreemd aan dat dit gebeurt in een boek met de titel ”Vergeten rijkdom”, want het Oude Testament is bepaald niet vergeten. In dit hoofdstuk blijkt dat De Waele het ontstaan van de Bijbel laat dateert. De Thora is volgens hem gevormd tijdens en kort na de ballingschap, in de Perzische periode. Hij schrijft ook dat de profeten, de Psalmen en het boek Spreuken tussen 300 en 200 voor Christus opnieuw werden geredigeerd. Het boek Prediker is volgens hem waarschijnlijk circa 250 voor Christus ontstaan. Wie deze benadering plaatst tegen de achtergrond dat Mozes rond 1400 en David rond 1000 voor Christus leefde, beseft hoeveel later dit is dan de Bijbel zelf aangeeft.

Herhaaldelijk benadrukt De Waele de menselijke factor in het ontstaan van de geschriften. In een persoonlijk woord aan het slot geeft hij aan dat de oorspronkelijke Bijbel niet te achterhalen is, omdat die nooit bestaan heeft. Er waren verschillende versies van de heilige boeken in omloop en pas later werd één daarvan gezaghebbend. Die is in de loop der eeuwen zorgvuldig gekopieerd.

Ook toen deze Bijbel zijn voltooiing naderde, werden vrome verhalen aan het papyrus toevertrouwd: over Adam en Eva, over de reuzen uit de begintijd, over heldinnen als Jaël en Judit en vele meer. Nieuwe versies van bekende Bijbelverhalen verschenen, over Abraham en andere patriarchen en matriarchen. Allerlei uitweidingen, aanvullingen, wetten, commentaren, wijsheid, filosofie, apocalyptiek, mystieke teksten verschenen.

Voor De Waele is dat geen probleem, omdat de Bijbel zelf ook een veelheid aan gezichtspunten kent en bepaald niet eenduidig is. Volgens hem staan daarin ook verschillende visies op God. In die situatie is het boeiend om te kijken in de denkwereld van anderen. „Als de auteurs van de buiten-Bijbelse boeken ons iets kunnen leren, is het wel dat we de Bijbel niet moeten laten verstenen tot wet en dogma, waardoor ons doen en denken voor immer wordt vastgezet.”

Wie het boek van De Waele ter hand neemt, krijgt veel boeiende informatie over de wereld waarin de Bijbel is ontstaan, maar het gebeurt wel op een relativerende manier. Er vallen ook andere zaken te zeggen over de ontstaansgeschiedenis van de Bijbelboeken en over hun goddelijke gezag.

Ten slotte: de titel ”Vergeten rijkdom” lijkt aan te geven dat allerlei geschriften zomaar vergeten zijn. Dit is echter niet het geval. Bij het canonisatieproces zijn keuzes gemaakt. Het betekent dat allerlei geschriften bewust terzijde zijn geschoven. En ook zijn er geschriften die om inhoudelijke redenen nooit een brede lezerskring hebben gekregen.

In ieder geval laat het brede spectrum aan geschriften zien dat de Bijbel ontstaan is in een veelkleurig milieu. Er blijken overeenkomsten te zijn, maar ook het unieke komt des te scherper naar voren.

Boekgegevens

Vergeten rijkdom. Joodse literatuur uit de klassieke oudheid, Daniël De Waele; uitg. KokBoekentrum; 352 blz.; € 26,99