„We moeten ons niet laten leiden door de mythe van kracht en macht en wapengekletter.” En: „Pas op om nimmer aangetast te raken door het gif van de propaganda van de haat, die de wereld verdeelt in vrienden om te verdedigen en vijanden om te bestrijden.” Deze twee citaten karakteriseren het moreel dat aan de basis stond van het internationaal beleid van paus Franciscus. Tot het allerlaatst stuurde hij aan op vrede op aarde, waar dan ook.

Als Zuid-Amerikaanse jezuïet verkeerde de jonge Jorge Maria Bergoglio in een wereld waarin maatschappelijke betrokkenheid, de steun aan armen, verdrukten en verschoppelingen, de allerhoogste prioriteit had. Sommigen kozen daarbij voor de revolutionaire bevrijdingstheologie, anderen legden de nadruk op overtuiging, dialoog en vrede. Zo ook Bergoglio, die deze overtuiging later als paus wereldwijd uitdroeg.

Dat betekende wel een ommekeer in het Vaticaanse buitenlandbeleid. Onder zijn voorgangers Johannes Paulus II en in mindere mate ook Benedictus XVI was dit fel anticommunistisch, pro-Amerikaans en grotendeels eurocentrisch geweest. Franciscus richtte zich daarentegen op het oosten en het zuiden van de wereld. Een vleugje anti-Amerikanisme hoorde daarbij – zeker ten tijde van Trump, die hij op niet mis te verstane wijze kritiseerde over zijn haatpraat en de naar zijn idee onmenselijke behandeling van immigranten.

Tegelijk zette Franciscus zich in voor een hechtere dialoog met de wereld van de islam en oosters-orthodoxe christenen. In protestanten was hij minder geïnteresseerd, met uitzondering van de Anglicaanse Kerk. Haar hoofd, koning Charles III, was tien dagen voor zijn dood nog bij hem te gast.

Ten slotte streefde Franciscus naar een ware internationalisering van de Rooms-Katholieke Kerk, onder meer door in de meest afgelegen gebieden bisschoppen te benoemen en tot kardinaal te verheffen. Zoals de Italiaan Giorgio Marengo, die in 2020 bisschop werd van de Mongoolse hoofdstad Ulaan Bator en twee jaar later kardinaal, zodat hij met zijn vijftig jaar straks de op een na jongste deelnemer van het conclaaf zal zijn.

Patriarch Kirill

In de eerste jaren van zijn pontificaat leek zijn beleid succesvol. Franciscus werd met alle egards ontvangen in talrijke landen in de moslimwereld. In 2018 werd een overeenkomst gesloten tussen het Vaticaan en China, waardoor de tot dan toe ondergrondse katholieke kerk werd erkend en er een einde kwam aan een tientallen jaren oud geschil. De contacten met patriarch Kirill van Moskou werden zo hecht dat Franciscus hem als vriend omschreef en er zelfs gedurfd werd gespeculeerd over een mogelijk ongedaan maken van het grote schisma van 1054. Een in 2016 op het vliegveld van Havana gemaakte foto van de paus die Kirill de hand reikt onder het toeziend oog van Raúl Castro mag gelden als verzinnebeelding van Franciscus’ beleid.

Vooral de laatste drie jaren zijn voor Franciscus een lijdensweg van teleurstellingen geweest

Daarnaast hield hij niet op te betogen dat „vrede mogelijk is”, altijd en overal. In het angelus, zijn zondagse preek op het Sint-Pietersplein, passeerden onophoudelijk de oorlogshaarden van de wereld de revue. Het Heilige Land, Jemen, Syrië, Libanon, Oekraïne, de Kaukasus, Congo, Sudan, Myanmar, enzovoort. Overal steunde hij het streven naar dialoog, staakt-het-vuren en vrede. De eerlijkheid gebiedt echter te zeggen dat er van daadwerkelijke invloed op de politieke beleidsmakers maar weinig sprake is geweest.

Steeds wanhopiger

Vooral de laatste drie jaren zijn voor Franciscus een lijdensweg van teleurstellingen geweest, te beginnen met de Russische inval in Oekraïne. Een Vaticaanse bemiddelingspoging mislukte, de Russisch-Orthodoxe Kerk ontplooide een staalhard nationalisme en Franciscus omschreef zijn voormalige vriend Kirill nu als een „koorknaap van Poetin”.

Na het losbarsten van de strijd in Gaza werden de oproepen van de paus steeds wanhopiger, als die van een roepende in de woestijn. In zijn laatste urbi et orbi, de paastoespraak tot de stad (Rome) en de wereld, een dag voor zijn dood, betoogde hij dat er zonder ontwapening geen vrede mogelijk is. Ware woorden, die echter schril overkomen in een tijdsgewricht waarin (her)bewapening het onderwerp van de dag is.