Terwijl Rusland Oekraïense steden blijft bestoken en langs de frontlinie in de Donbas oprukt, tonen de regionale verkiezingen in twee Oost-Duitse deelstaten toenemende steun voor extreemrechtse en extreemlinkse partijen. Daarbij valt vooral op dat beide kanten zich verzetten tegen steun aan Oekraïne en daar een visie op de oorlog aan hangen die nogal overeenkomt met die van het Kremlin. Ze geven het Westen de meeste schuld van de provocatie van Rusland en spelen in op de angst om meegesleurd te worden in een grootschalige militaire confrontatie met Moskou.

„Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne is Azerbeidzjan van cruciaal belang voor Rusland”

Ook andere landen in Centraal- en Oost-Europa die tot 1989 onder Sovjetcontrole stonden, zagen soortgelijke sentimenten opkomen, met name in de EU- en NAVO-lidstaten Slowakije en Hongarije. Hetzelfde geldt voor andere voormalige Sovjetstaten, zoals Azerbeidzjan. Deze ontwikkeling weerspiegelt een merkwaardige mix van angst, wrok en nostalgie. Het betekent niet dat de Sovjet-Unie in alle stilte in ere wordt hersteld, maar het wijst wel op een ideologische voortzetting ervan in ten minste een deel van die regio.

Hongarije

In Hongarije wordt de pro-Russische houding vooral geassocieerd met de populistische premier van het land, Viktor Orbán. Hij is sinds 2010 aan de macht en heeft zichzelf en zijn land afgekeerd van de liberaal-democratische idealen die hij eind jaren 80 en begin jaren 90 omarmde.

Dat heeft ertoe geleid dat de Europese Commissie en het Europees Parlement Orbán hebben veroordeeld wegens het ondermijnen van de democratie en de rechtsstaat. Het Europese Hof van Justitie heeft Hongarije een boete van 200 miljoen euro opgelegd wegens het opzettelijk overtreden van de EU-asielregels. Niets van dat alles weerhield Orbán ervan om in 2022 een vierde overwinning te behalen bij de nationale verkiezingen, maar het leverde zijn alliantie wel minder dan 50 procent van de stemmen op bij de EP-verkiezingen in 2024.

Hoewel hij voor het eerst in twee decennia bij de Europese verkiezingen minder dan de helft van de stemmen behaalde, verhardde Orbán zijn pro-Poetinstandpunt. Hij was de eerste premier van een EU- en NAVO-lidstaat die Poetin de hand schudde. In juli herhaalde hij die stunt, amper enkele dagen nadat Hongarije in juli 2024 het roterende voorzitterschap van de Europese Unie op zich had genomen.

Linkse populist

Zijn Slowaakse ambtgenoot, Robert Fico, herwon in oktober 2023 het premierschap van zijn land, ook met een nogal pro-Russische en anti-Oekraïense koers. In tegenstelling tot Orbán is Fico een linkse populist. Zijn standpunt over Oekraïne heeft hij gematigd na een bezoek aan Kyiv in januari. Het pro-Russische sentiment onder het grootste deel van het electoraat was niettemin duidelijk zichtbaar tijdens de presidentsverkiezingen in april.

Ook buiten de NAVO en de EU zoeken leiders toenadering tot Poetin. Een voorbeeld is de lang zittende heerser van Azerbeidzjan, Ilham Aliyev, die Moskou in april bezocht en Poetin in augustus verwelkomde in Bakoe. Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne is Azerbeidzjan van cruciaal belang voor Rusland: het biedt toegang tot essentiële handelscorridors om westerse sancties te omzeilen.

Azerbeidzjan diende ook een officiële aanvraag in om toe te treden tot de Bricsalliantie (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika), een dag na Poetins bezoek in augustus. Eind juli diende het ook een aanvraag in voor de status van waarnemer bij de Shanghai Cooperation Organisation. Daarmee komt Azerbeidzjan een stap dichter bij volledig lidmaatschap van het door China geleide blok.

Sentimenten

Het feit dat Rusland als agressor na meer dan tweeënhalf jaar oorlog een soort heropleving van sympathie geniet, is zorgwekkend voor Oekraïne en zijn westerse partners. Deze heropleving begon al voor de oorlog in Oekraïne maar is daardoor ongetwijfeld verder aangezwengeld.

De politieke leiders erachter kanaliseren zorgvuldig verschillende publieke sentimenten. Een daarvan is de angst om meegesleurd te worden in een grootschalige oorlog met Rusland. Een ander sentiment is het ongenoegen vanwege de stijgende kosten voor levensonderhoud door de oorlog in Oekraïne.

„Er bestaat in oud-Sovjetlanden ongenoegen vanwege de stijgende kosten voor levensonderhoud door de oorlog in Oekraïne”

Er is ook, althans voor sommigen, een zekere nostalgie naar een geïdealiseerd Sovjetverleden en de ‘orde’ die sterke en in wezen sociaal-conservatieve leiders vroeger oplegden, in tegenstelling tot de liberale ‘chaos’ die sindsdien vaak is ontstaan.

Tegenbeweging

De presidentsverkiezingen in 2023 in Tsjechië en de recente stembusgang in Polen tonen dat de democratische terugval in het voormalige Sovjetblok wel degelijk kan worden gestopt en teruggedraaid. Ook het besluit van Armenië om zich terug te trekken uit de door Rusland geleide Collective Security Treaty Organisation (een miniopvolger van het Warschaupact) geeft aan dat geopolitieke verhoudingen niet in steen gebeiteld zijn.

Al die veranderingen zijn symptomen van een instabiele Europese en mondiale veiligheidsorde. Wanneer en hoe de oorlog in Oekraïne eindigt, zal bepalend zijn voor welke nieuwe orde er waarschijnlijk komt. Maar de gelijktijdige opkomst van rechts- en links-populisme en die van autocratieën met ideologische overeenkomsten met het Kremlin is een waarschuwing dat de oprichting van een nieuwe liberaal-democratische orde verre van zeker is. Ongeacht wie wint in Oekraïne, als er al iemand wint.

De auteur is hoogleraar internationale veiligheid. Bron: IPS/The Conversation