Voorbij zijn de dagen waarin toenmalig premier Balkenende onbekommerd sprak over de VOC-mentaliteit . Helden van ooit, zoals Piet Hein en Jan Pieterszoon Coen, zijn voor bestrijders van het koloniale verleden van hun voetstuk gevallen – figuurlijk, maar als het even kan ook graag letterlijk.

Wie echter denkt dat het probleem is opgelost als er een paar standbeelden zouden verdwijnen, vergist zich. Die standbeelden zijn hoogstens symbolisch. De achterliggende problematiek van kolonialisme en alles wat ermee samenhangt is vele malen groter en reikt veel verder.

Bij1

Hoeveel verder precies is te zien bij de groeiende groep aanhangers van de kritische rassentheorie, in het Engels bekend als ”critical race theory” of kortweg CRT. In Nederland is die theorie vooral bekend geworden door BIJ1, de politieke partij van Sylvana Simons, die van 2021 tot 2023 een zetel had in de Tweede Kamer.

De kritische rassentheorie is overgewaaid uit de Verenigde Staten, een land dat een lange en complexe geschiedenis heeft met rassenongelijkheid. Maar de theorie gaat niet alleen over ras; in feite gaat ze over de bestrijding van elke vorm van maatschappelijke ongelijkheid. Dus bijvoorbeeld ook ongelijkheid op basis van godsdienst, handicap, seksuele voorkeur, geslacht of sociale klasse.

Het buzzwoord dat je in CRT-kringen hiervoor hoort te gebruiken is ”intersectionaliteit” of, simpeler gezegd, kruispuntdenken. Iemand kan bijvoorbeeld ongelijkheid ervaren op het kruispunt van zowel ras als geslacht als sociale klasse; bijvoorbeeld een arme zwarte vrouw in de Verenigde Staten die weinig kans heeft om verder te komen. Al die punten moeten dan aangepakt worden.

Een ander buzzwoord is ”institutioneel racisme”. Dat is het idee dat er machtsstructuren in de westerse samenleving aanwezig zijn die automatisch blanken bevoordelen, wat heeft geleid tot kolonialisme in al zijn facetten en tot ”blanke suprematie”. Voor iemand die niet bij die blanke groep hoort, is het haast onmogelijk om dit succesvol te bestrijden.

Woke

Nu is het niet moeilijk om het CRT-denken in zijn totaliteit af te serveren als ”woke”, uitgelegd als een manier van postmodern denken die het gemunt heeft op de grondslagen van onze westerse samenleving. Dat is ook volop gebeurd in de achterliggende jaren. Maar deze rubriek is altijd op zoek naar het waarheidselement in het denken van de ander. Waar hebben ”zij” een punt dat ”wij” wellicht over het hoofd zien?

In het geval van de kritische rassentheorie is zo’n punt makkelijk te vinden. Deze theorie wil sociaal onrecht aanpakken, en het bestrijden van onrecht in een cultuur is altijd een goede zaak – niet het minst vanuit christelijk perspectief.

Theoloog Stefan Paas schreef daar eerder behartigenswaardige woorden over. Hij wijst erop dat velen de wortels van het kritische rassendenken en de bijbehorende cultuurkritiek zoeken bij postmoderne filosofen zoals Jacques Derrida. „Maar de wortels zijn natuurlijk diep-christelijk. ”De Stad Gods” van Augustinus (354-430) is de eerste massieve cultuurkritiek van het westen. Je kunt zelfs zeggen dat het christendom zelf is ontstaan als kritische theorie.”

Waarheid

Die positieve benadering sluit kritiek uiteraard niet uit. Niet alleen bij het gewone publiek, ook in wetenschappelijke kringen leven er grote aarzelingen bij de kritische rassentheorie. Bijvoorbeeld omdat deze op weinig falsifieerbare hypotheses stoelt. En ook vanwege het feit dat waarheid en werkelijkheid wel heel subjectief worden. De kritische rassentheorie is op dat punt typisch postmodern: waarheid is een sociaal construct en kun je altijd aanvechten.

Dat relativisme zie je vooral terug in de gendertheorie, waar de biologische werkelijkheid van man of vrouw (geslacht) ondergeschikt is geraakt aan de werkelijkheid zoals iemand die beleeft (gender).

Waarheid is dus subjectief geworden in het CRT-denken. Maar daar zit een tegenstrijdigheid: deze manier van denken zelf is blijkbaar níét subjectief: veel aanhangers verdedigen het kritische rassendenken met een laatste ernst. Iedereen moet ertoe bekeerd worden.

„President Biden laat de pride-vlag bij Amerikaanse ambassades in het buitenland wapperen. Blijkbaar moet deze manier van denken actief worden uitgedragen”

Daardoor krijgt het antikoloniale CRT paradoxaal genoeg zelf iets koloniaals. Dat is bijvoorbeeld te zien in de beslissing van president Biden om de pridevlag bij Amerikaanse ambassades in het buitenland te laten wapperen. Blijkbaar moet deze manier van denken heel actief worden uitgedragen. „Het nieuwe culturele exportproduct van Amerika is de kritische rassentheorie”, concludeert de conservatieve Amerikaanse columnist Nate Hochman dan ook.

Paus

Wie dat eveneens heeft gezien, is de paus. In de verklaring ”Dignitas Infinita” , die in april verscheen, uit hij zich heel kritisch over het koloniale karakter van met name de moderne gendertheorie. Die leidt tot „ideologische kolonisatie”, zegt de paus.

Voorbeelden daarvan zijn inderdaad overal te zien, juist in deze maand. Juni is de pridemaand en allerlei grote bedrijven gebruiken dat om hun logo’s letterlijk alle kleuren van de regenboog te geven. Kapitalistische bedrijven nemen dus gretig de agenda van de antikapitalistische CRT over om er, ironisch genoeg, méér geld mee te kunnen verdienen.

De Venezolaanse hoogleraar politiek Gabriel Andrade heeft er geen twijfels meer over : deze antikoloniale ideologie „is zelf kolonialistisch”, vindt hij. „De Verenigde Staten exporteren hun schuldcomplex en hun obsessie met ras naar de rest van de wereld. Maar woke-activisten begrijpen niet dat culturele en raciale ervaringen in elk land anders zijn. Dat is kolonialistisch tot op het bot.”

De uitdaging is dus om het koloniale badwater weg te gooien maar het kind van (sociale) gerechtigheid te behouden. Of dat met de postmoderne CRT gaat lukken, valt echter te betwijfelen. Best kans dat je met ”De Stad Gods” van Augustinus uiteindelijk verder komt – al was het maar omdat waarheid daarin allesbehalve een sociaal construct is geworden.

Journalist Jacob Hoekman speurt in de geschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws.