Kees Boele haalde persoonlijke brieven van Oepke Noordmans onder het spinrag vandaan
Toen de laatste zoon van ds. Oepke Noordmans in 2013 overleed, kwam diens theologische nalatenschap in handen van dr. Kees Boele. Halsoverkop reed hij naar Lunteren om de spullen van de ondergang te redden. Een uitgave met brieven is het resultaat.
Hij studeerde economie en filosofie, geen theologie. Toch promoveerde Kees Boele (63) uit Overberg, bestuursvoorzitter van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU), in 2013 aan een theologische faculteit, na een eerdere promotie in de economie. Onderwerp was de manier waarop de filosofie functioneert in de theologie van ds. Oepke Noordmans (1871-1956), die, hoewel ‘slechts’ dorpspredikant, de grootste Nederlandse hervormde theoloog van de twintigste eeuw wordt genoemd.
In 2009 kwam Boele in contact met de laatstovergebleven zoon van Noordmans: Johan. Die woonde in Lunteren, in het monumentale huis waar zijn ouders vanaf 1945 tot hun overlijden hadden gewoond. Boele sprak Johan regelmatig en ontdekte dat hij nog veel spullen en correspondentie van zijn vader in bezit had. Ondanks aandringen kreeg hij Johan niet zover om deze nalatenschap voor de toekomst veilig te stellen.
In oktober 2013 las Boele in een rouwadvertentie dat Johan Noordmans was overleden. Hij schreef de notaris aan, wiens naam onder de advertentie stond: andere nazaten van de familie waren er niet meer. Onverwacht gevolg was dat Boele de gehele theologische nalatenschap kreeg toegewezen. Omdat er in het huis in Lunteren al nieuwe bewoners waren neergestreken, reed Boele er halsoverkop naartoe om de spullen –onder meer boeken die Noordmans gebruikte, preekschriften en brieven– op de kar achter zijn auto te laden en mee naar huis te nemen. „Het was een enorme chaos; de brieven zaten onder het spinrag.”
Veel materiaal bracht Boele onder bij het Historisch Documentatiecentrum (HDC) van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Sommige dingen hield hij zelf, zoals Noordmans’ bureaustoel –„als predikanten mij bezoeken, laat ik ze er altijd even in zitten”– én 84 brieven, zowel van ds. Noordmans en zijn echtgenote als van tal van correspondenten. Een voor een typte hij ze over en schreef hij er annotaties bij. Onlangs kwamen deze uit in ”Het leven heeft veel meegebracht” (uitgeverij KokBoekencentrum).
„Noordmans verbaasde zich erover dat grote theologen geen belangstelling hadden voor zijn groentetuintje” - Kees Boele, samensteller correspondentie Oepke Noordmans
Sinds uw studententijd boeit Noordmans u. Waarom?
„Door een combinatie van zaken die ik nergens anders zo vind. Zijn oriëntatie op de eeuwigheid en de schroom die daardoor op het leven moet liggen. Zijn enorme intelligentie in het doorzien van de dingen. Zijn brede blik, waardoor hij de grote zaken van Gods Koninkrijk verbindt met wat er in kerk en wereld gebeurt.
In mijn proefschrift heb ik in navolging van Noordmans benadrukt dat het belangrijk is dat de kerk, kerk blijft, en geen bedrijf wordt of zich te veel de cultuur in laat trekken. Bovendien heeft Noordmans mij, toen ik nog studeerde, afgeholpen van het idee dat we als christenen een eigen filosofisch systeem moeten hebben.
Noordmans combineerde dit met zijn belangstelling voor het alledaagse. Hij kon zich erover verbazen dat grote theologen die hem bezochten geen belangstelling hadden voor zijn groentetuintje.”
In het verzameld werk van Noordmans stonden al 975 brieven. U voegt er 84 aan toe. Las u daarin nog nieuwe dingen?
„Een grappig nieuw ding is dat hij met zijn vrouw naar de film ging. Dat had ik nooit kunnen denken. Als hij voorging in de kerk, was hij erg sober: een eenvoudige liturgie, geen toga. Alle nadruk moest op het Woord vallen. Maar vervolgens verbindt hij die film wel met het leven en de theologie.
Verder zitten er veel brieven van en aan zijn vrouw tussen. Het is interessant om te lezen hoe Noordmans thuis was; dat geeft hem kleur. Bijvoorbeeld: in 1944 pleegde een zoon van Noordmans zelfmoord. Later schrijft Noordmans’ vrouw Jo aan haar dochter: „Vader zegt dikwijls: Waarom heeft hij het toch gedaan? Dan zeg ik meestal dat we ons verwonderen zullen over het antwoord, dat we in de eeuwigheid zullen horen.” Dat is ontroerend om te lezen. Dan blijkt dat ook een groot theoloog met zulke vragen kan rondlopen, en hoe belangrijk zijn echtgenote dan is.
Bij Noordmans is zijn theologisch denken in hoge mate verweven met zijn leven. Hij schreef weinig systematisch, meer naar aanleiding van wat er voorviel in kerk en wereld. Dat hoorde bij zijn theologie: als je aan het Koninkrijk van God toebehoort, ben je niet al te vastgeklonken aan de aarde, maar mag je een beetje spelenderwijs leven. Daarom is het zo interessant om over Noordmans’ dagelijkse leven te lezen en dat komt vooral in deze nieuwe brieven naar voren.”
„Ook een groot theoloog kan met vragen rondlopen” - Kees Boele
De brieven bevatten ook minder fraaie kanten van Noordmans. Wat vond u het meest ongemakkelijk?
„Dat ds. Noordmans na zijn emeritaat in 1944 in de pastorie van Laren bleef hangen. Zijn opvolger, ene ds. A.J. de Bie, en diens echtgenote schreven hem regelmatig daarover aan. Ds. Noordmans kwam hen nauwelijks tegemoet. Waaruit maar weer eens blijkt dat ook een groot theoloog minder mooie kanten heeft.
Ik had die dingen niet kunnen publiceren, maar dat is natuurlijk niet zoals het moet. Wie ben ik om te selecteren in Noordmans’ correspondentie? Een hoogleraar geschiedenis adviseerde mij: „Wees terughoudend in selecteren, want wat voor jou niet belangrijk is, is dat voor anderen wel.”
Het leven heeft veel meegebracht. Nieuw ontdekte correspondentie van Oepke Noordmans, Kees Boele; uitg. KokBoekencentrum; 208 blz.; € 22,99
