Dr. Jan Dirk Wassenaar, hervormd predikant in Hellendoorn, publiceerde de uit de periode 1883-1890 daterende correspondentie tussen Anna Noordmans, zus van Oepke, en haar vriend Hantje van Dijk. Het resultaat, ”Wanneer toch mijn liefste? Anna Noordmans en Hantje van Dijk, een liefdesgeschiedenis in de schaduw van de Doleantie” (uitg. Jongbloed, Heerenveen), werd zaterdag in het Friese Scharnegoutum gepresenteerd, de plaats waar het gezin Noordmans opgroeide.

Vaak zagen ze elkaar maandenlang niet. Anna, boerendochter, woonde in Scharnegoutum, Hantje, student theologie aan de Vrije Universiteit (VU), in Amsterdam. De correspondentie omvat honderden brieven. De schrijfsels van Hantje bieden volgens dr. Wassenaar een uniek inkijkje in het leven van een student aan de in 1880 door Abraham Kuyper gestichte VU en geven tevens inzicht in de Doleantie in de hoofdstad. Hantje, die van doopsgezinde afkomst was, heeft in een van de Amsterdamse kerken belijdenis gedaan, waarna hij gedoopt werd.

Winter

Dr. Kees van der Kooi, emeritus hoogleraar dogmatiek aan de VU, vertelde hoezeer de Doleantie „bitterheid en vervreemding” teweegbracht. „Zoals een ijsvlak in de winter kan scheuren als men daaroverheen schaatst, en de scheur zich maar blijft doorzetten, zo was het met de Doleantie. Kuyper scheurde de natie, hij scheurde de kerk. Er was een vastbeslotenheid van hen die streden voor een belijdende kerk. Maar was het een breuk die nodig was?”

Het ging bij de Doleantie niet alleen over Schriftkritiek, de verzoening of de opstanding van Christus. „Daar ging het inderdaad ook over, zeker, maar vergeet ook niet de economische en sociologische dimensies. De Doleantie was een beweging waarin gebroken werd met de macht van een door de overheid opgelegd reglement in de kerk, een beweging die de vanzelfsprekende verbinding tussen overheid en geloofsgemeenschap nog verder onder druk zette. De scheurmaker Kuyper was vooral democraat en dat was lastig voor de gevestigde orde.”

Gezag

Vader Noordmans betreurde en verafschuwde de breuk met wat hij noemde de vaderlandse kerk. Hij probeerde de keuze van zijn dochter Anna om bij de afgescheidenen te kerken en zich te laten inschrijven te verhinderen met beroep op zijn vaderlijk gezag. „Anna weerstaat dat, dát is wat in die tijd”, aldus dr. Van der Kooi. „Haar vader behoorde tot de maatschappelijke bovenlaag en stond jaarlijks in de Leeuwarder Courant genoteerd als een der hoogste belastingbetalers. De boerderij aan de Legedyk was niet zijn enige bezit. Hij was grootgrondbezitter, in huidige termen zou hij multimiljonair geweest zijn.”

De breuk tussen Anna en haar vader en daarmee in de familie had dus niet alleen een zuiver theologische oorzaak, aldus dr. Van der Kooi. „De dopersen hadden al lang geleden hun huis niet meer gebouwd naar het bestek van de christelijke samenleving; de Afscheiding was een eerste uitbraak geweest uit de greep van de overheid. Ten aanzien van de verhouding van gereformeerd en hervormd: de kerkorde van 1951, waarin Noordmans een enorme rol heeft gespeeld, erkende de noodzaak van een belijdende kerk; de gereformeerden lieten hun eenzijdige concentratie op een geformuleerde belijdenis los.”

Friese Reveil

Het gezin Noordmans, waarin Anna en haar jongere broer Oepke opgroeiden, droeg het stempel van het Friese Reveil. Dr. Van der Kooi: „Dat wil zeggen, een stevige orthodoxie, gevat in een vroomheid en levensstijl, die het leven beschouwde als een pelgrimstocht naar de eeuwigheid. De ernst van het eeuwige, genade die niet vanzelf spreekt – men komt het op vele bladzijden in de briefwisseling tegen. Daarin zit een breuk met onze tijd. Zulke elementen maken dit boek tot een tijdsdocument en zuigen de lezer in een sfeer waarin geloof en God een zaak waren en zijn van leven of dood.”

Anna en Hantje waren beiden meer van de „voorwerpelijke” dan van de „onderwerpelijke” stroming, zo schrijft dr. Wassenaar in een epiloog in zijn boek. „Dat blijkt bijvoorbeeld uit wat ze allebei over de prediking voor bekeerden en onbekeerden hebben geschreven. Opmerkelijk is Hantjes belangstelling voor Wilhelmus à Brakel. Van deze vertegenwoordiger van het gereformeerd piëtisme is bekend dat hij zich tegen het mysticisme gekeerd heeft. Hantje moest daar ook niets van hebben. De Gereformeerde Kerken hebben later erg met die levenshouding in hun kring geworsteld. In de briefwisseling tussen Anna en Hantje spreekt het besef van de ernst van Gods oordeel over het mensenleven en van het geloof in het hemelse leven voor degenen die in het geloof in Jezus Christus gestorven zijn.”

Boerderij

De Doleantie, die dwars door het gezin Noordmans ging, is zonder twijfel de belangrijkste kerkelijke kwestie in het boek. Oepke zei hier later over: „De scheur van 1886 ging dwars door het gezin, waartoe ik behoorde. De helft ging mee met wat toen de Doleantie heette, de andere helft niet.”

De bezoekers kregen na de presentatie gelegenheid om de boerderij van vader Noordmans te bezoeken, aan de Legedyk 2. De huidige eigenaar, van beroep timmerman, toont de gedenksteen van zoon Oepke.