Misbruik in de kerk; hoe moet je daarmee omgaan?
Kan een ambtsdrager een slachtoffer en een dader van misbruik in de gemeente beiden pastoraal begeleiden? En hoe verhoudt pastoraat zich tot de kerkelijke tucht? Onder meer die vragen kwamen dinsdag aan bod tijdens een symposium in Gouda.
In de zaal van Driestar educatief in Gouda moeten dinsdagmiddag stoelen worden bijgezet om alle 200 bezoekers van het symposium ”Als grenzen worden overschreden” een plek te bieden. Onder hen zijn veel predikanten, ouderlingen, hulpverleners en vertrouwenspersonen uit plaatselijke gemeenten. Organisator van de bijeenkomst is het Meldpunt Seksueel Misbruik Reformatorische Kerken (SMRK).
Dagvoorzitter Gert van Leeuwen opent de bijeenkomst met het lezen van het „aangrijpende gedeelte” over onder meer de verkrachting van Thamar door haar broer Amnon in 2 Samuël 13. Hij wijst erop dat mensen dit hoofdstuk bij het Bijbellezen aan tafel soms overslaan, maar „weet dat dit ook lessen uit de Bijbel zijn, ter waarschuwing”.
Paul Eikelboom, lid van de klachtencommissie van het Meldpunt SMRK, begint zijn lezing met een verhaal dat hij in de jaren negentig als hulpverlener hoorde. Een vrouw vertelde hem hoe een ouderling haar ooit na de catechisatie betastte. Ze had het gevoel dat ze niet zou worden geloofd als ze dit naar buiten zou brengen, want de man werd gezien als „een geoefend kind van God”. „In die tijd was er nog geen meldpunt in haar kerk. Was het er maar geweest”, zegt Eikelboom.
Inmiddels telt Nederland vijf kerkelijke meldpunten, waarvan het Meldpunt SMRK in 2021 als laatste van start ging en zich richt op de (Oud) Gereformeerde Gemeenten (in Nederland). In 2023 kreeg het meldpunt 65 adviesvragen op het terrein van onder meer huiselijk geweld (29) en pastorale relaties (13), vertelt coördinator Maria Vermeulen. In totaal werden er vier klachten ingediend bij de klachtencommissie.
Vermeulen schetst enkele situaties waarover het meldpunt werd benaderd. Bijvoorbeeld een vrouw die vertelt dat ze twintig jaar geleden door haar broer is misbruikt, zonder dat daarover ooit gesproken is. Haar broer staat nu op dubbeltal voor ouderling, „en dat schuurt”. Of een moeder die signaleert dat haar 12-jarige dochter intensief appcontact heeft met een 30-jarige man uit de gemeente, inclusief seksueel getinte opmerkingen.
Luisteren
In tien workshops komen tal van vragen en dilemma’s rond situaties van grensoverschrijdend gedrag aan de orde. Contextueel hulpverlener Hans van der Gaarden staat onder de titel ”Hoe blijf ik meerzijdig partijdig” stil bij pastorale zorg voor daders en slachtoffers. Hij doet dat samen met Marjan van Maaren die in haar jeugd seksueel werd misbruikt en nu traumaseksuoloog is.
Hoe reageer je als ambtsdrager als een vrouw tijdens een (huis)bezoek er voor het eerst mee naar buiten treedt dat ze slachtoffer is van seksueel misbruik en dat de dader in dezelfde gemeente zit? vraagt Van der Gaarden. „Luisteren, luisteren, luisteren”, zegt een ambtsdrager na een korte bespreking in een groepje. „En ook waardering uitspreken dat ze het met mij wil delen, en het voor waar aannemen.”
„Het klinkt gemakkelijk, maar het is ongelooflijk ingewikkeld”, reageert Van Maaren. „Als luisteraar kom je direct in een innerlijk conflict als je weet dat de dader geliefd is.” Van der Gaarden: „Wees aanwezig, geef ruimte aan emoties, erken het onrecht. Wees je er ook van bewust dat je eerste reactie non-verbaal is.” Ook adviseert hij in het eerste gesprek niet te spreken over vergeving.
„Wees aanwezig, geef ruimte aan emoties, erken het onrecht” - Hans van der Gaarden, therapeut
Kun je als predikant of ambtsdrager zowel pastorale gesprekken hebben met het slachtoffer als met de dader? „Dat is niet mogelijk”, reageert Van Maaren stellig. Laat de ene ambtsdrager naar het slachtoffer gaan en een ander naar de dader, geeft Van der Gaarden aan.
Een hulpverlener uit de groep gaat in op het gesprek met een dader: „Probeer niet te oordelen en ook menselijk te luisteren naar de dader. Wat zit erachter, hoe heeft het kunnen gebeuren?” Van Maaren reageert: „Over de daden mag je best een oordeel hebben, maar de dader is ook mens.”
Kerkorde
In een andere workshop gaan ds. P. Mulder en advocaat Arjan Klaassen in op de vraag of pastoraal en kerkrechtelijk handelen in elkaars verlengde liggen of op gespannen voet met elkaar staan. Ds. Mulder wijst erop dat het bij pastoraat gaat om „meeleven, luisteren, betrokkenheid betonen”. Hij geeft aan dat hier niet alleen een taak voor ambtsdragers ligt en wijst daarbij op het ambt aller gelovigen.
„Het recht moet geschieden”, geeft ds. Mulder aan. „Ernstig kwaad dient bestraft te worden.” De kerk heeft echter een andere taak. „De kerk is geen rechter en legt ook geen straf op. Tucht is bedoeld om toe te werken naar het gaan in het spoor van Gods geboden.”
Het symposium wordt plenair afgesloten met een forumgesprek. Een predikant in de zaal geeft aan dat hij 65 adviesvragen in een jaar weinig vindt voor een meldpunt dat zich richt op drie kerkverbanden die samen 150.000 leden hebben. „Ik ben ervan overtuigd dat er veel meer zaken spelen dan die er bij ons terechtkomen”, reageert coördinator Maria Vermeulen. „Voor ons gevoel zijn we nog maar net startend.”
„Ik ben ervan overtuigd dat er veel meer zaken spelen dan die er bij ons terechtkomen” - Maria Vermeulen, coördinator Meldpunt SMKR
Een vrouw in de zaal pleit ervoor het thema misbruik meer aandacht te geven in preken. „Daders en slachtoffers zitten elke zondag in onze kerken. Het is belangrijk dat dit daar benoemd wordt.”
Hulpverlener Van der Gaarden krijgt bij de forumbespreking het laatste woord. Hij zegt dat het begeleiden van slachtoffers van misbruik „ingewikkeld” is en voegt daaraan toe: „Slachtoffers zitten niet te wachten op heel goede hulpverleners en heel goede ambtsdragers, maar op medemensen.”
