Grootste bottleneck is het tekort aan personeel, zegt politicoloog Gerard Adelaar. „Je kunt wel zeggen dat verzorgingstehuizen terug moeten komen, maar waar halen we de medewerkers vandaan?” Als strategisch adviseur rondt hij dezer dagen zijn advies voor het wetenschappelijk instituut van het CDA over de toekomst van de zorg af. Adelaar (40) verdiept zich al jaren in het onderwerp. Heel vaak gaat het over geld. De totale zorgkosten worden geschat op circa 100 miljard euro per jaar. De komende jaren zal dit bedrag door onder meer de vergrijzing blijven oplopen.

Voortdurende discussies over financiële middelen en mogelijke besparingen vindt Adelaar „te mager. Dat is een te beperkte benadering. Mede daardoor lopen we vast.” Als voorbeeld noemt hij de –zijns inziens overhaaste– ontmanteling van de verzorgingstehuizen in 2013 en de jaren daarna. „Dat was vooral een financiële beslissing. Het kabinet ging ervan uit dat de participatiesamenleving het wel zou opvangen. Maar dat is de verkeerde volgorde. Veel personeelsleden gingen eruit en die krijg je niet zomaar terug.”

Bij veranderingen in de zorg is het volgens Adelaar wel van belang het financiële evenwicht tussen gezonde mensen en zorgbehoeftigen nauwlettend in de gaten te houden. Hij rekent voor. „De gemiddelde volwassene draagt nu, inclusief zorgpremie, eigen bijdragen en belastingen, meer dan 7000 euro per jaar bij aan de zorg. De komende decennia kan dat verdubbelen. Solidariteit is een vrij fragiel bouwwerk. Gezonde mensen zullen zich meer gaan afvragen: Wat heb ik eraan? Zeker als ze zien dat er maandenlange wachtlijsten bestaan. Dat kan dus niet zo doorgaan. Goede zorg mag misschien ook wel iets kosten voor zorgvragers zelf.”

In dat licht bevat het verkiezingsprogramma van de PVV, een niet te onderschatten gesprekspartner bij de onderhandelingen over een nieuw kabinet, zinsneden die bij hem vragen oproepen. „Zo kost het afschaffen van het eigen risico structureel 6 miljard euro per jaar. Als je dat wilt opvangen in de zorgverzekeringspremie, stijgt die volgens recente berekeningen van het VWS en ABN Amro met 300 euro per jaar. Sommige maatregelen in haar programma, zoals de terugkeer van de verzorgingstehuizen en meer verpleegplekken, kun je op korte termijn misschien wel geheel of gedeeltelijk uitvoeren. Maar wat als je dat een volgende kabinetsperiode moet terugdraaien door gebrek aan geld en personeel?”

Marktwerking

In een binnenkort uit te brengen advies aan het wetenschappelijk bureau van de christendemocraten schrijft de Goudse politicoloog dat er genoeg te veranderen valt zonder een explosieve stijging van de kosten. De kern daarvan: uitgaan van gezond leven, gemeenschapszin en samenredzaamheid.

Adelaar is het eens met de PVV als het gaat om het verlichten van de administratieve druk. „Fleur Agema (tweede op de PVV-lijst; AE) noemt dat terecht de hoogste prioriteit voor het geval zij zorgminister wordt. Administratieve handelingen nemen bij veel zorgverleners 40 procent van hun tijd in beslag. Als je dat verlaagt tot 20 procent, komen er enorm veel uren vrij. En wat denk je van de motivatie en voldoening van zorgwerkers?”

In veel publicaties wordt marktwerking –de concurrentie tussen zorgaanbieders en zorgverzekeraars onderling– als de grote boosdoener van de problemen in de zorg aangemerkt. Ook sommige politieke partijen doen daaraan mee. Adelaar vindt dat marktwerking „de zondebok is geworden van alle frustraties. Wel is er te weinig transparantie over de wijze waarop wordt onderhandeld over de prijs. En zeker stimuleert marktwerking ook het onderling wantrouwen en te veel controle en administratieve rompslomp. Maar uit experimenten in de zorg bij het schrappen van administratieve handelingen is gebleken dat de instellingen zelf in veel gevallen vasthouden aan die vereisten. Zij willen de grip niet verliezen.”

Het volledig afschaffen van de marktwerking lost volgens Adelaar onvoldoende op. „Dat stimuleert de gedachte dat het geld toch al binnen is. Toen er nog met budgetten werd gewerkt, gaf dat ook wachtlijsten en onderbehandeling.”

Naast het schrappen van tal van administratieve handelingen is volgens Adelaar een omslag in het denken noodzakelijk. „Zoals meer en beter samenwerken in de zorg en vooralsnog minder geld beschikbaar stellen voor dure specialismen en technieken. De aandacht dient in de eerste plaats uit te gaan naar welzijn, zorg in de buurt, jeugdzorg en andere sectoren.”

Hij ziet een langdurige transitie voor zich. „Die gaat tientallen jaren in beslag nemen. Er is een generatie opgegroeid met de verzorgingsstaat. Ieder jaar een stukje beter, was de gedachte. De realiteit is dat dit voor de zorg niet langer opgaat. Dat accepteren en daarmee op de juiste wijze omgaan, is de uitdaging. De democratie kan daar tot op heden niet goed mee omgaan. Als iets niet wordt vergoed, voelt het of dat wordt afgepakt.”

Te veel hebben mensen volgens Adelaar nog de aanname dat ze recht hebben op zorg. „Voorheen werd er over voorzieningen gesproken in plaats van recht op zorg. Laten we er heel anders mee omgaan. Veertig procent van alle vragen bij sommige huisartsen is niet van medische aard. Denk aan de veelbesproken vereenzaming. Dat is geen probleem dat de huisarts moet oplossen. Zeker in het licht van de vergrijzing die de komende jaren alleen maar verder toeneemt.”

Betutteling

Campagnes kunnen bijdragen aan een omslag in denken. „Daar moet je burgers bij betrekken. Het heeft ook met hun leefstijl te maken. Een vlees- of suikertaks omschrijven als betutteldrift, zoals de PVV doet, helpt niet. Als eten van bepaald voedsel van invloed is op je gezondheid, kan het geen kwaad om te proberen daar iets aan te doen.”

Andere voorgestelde maatregelen van Adelaar richten zich op het inrichten van de leefomgeving. „Mensen ontmoeten elkaar te weinig. Bouw met voldoende ruimte voor speelplekken en ontmoeting, groen en woonerven, hofjes en gemengde woonvormen, een beetje dorpsgewijs. Met een wijkteam voor de verschillende vragen, medisch en niet-medisch.” De overheid is met maatregelen in staat de gemeenschapszin en hulp aan elkaar te bevorderen. „Houd vast aan gemeenschappelijke vrije dagen, schaf de kostdelersnorm (minder inkomen als iemand met een salaris of uitkering komt inwonen, AE) af en heb aandacht voor het inkomen van hen die een zieke of kwetsbare verzorgen. Zorg verder voor recht op meer en flexibeler verlof, waarbij je rekening houdt met de levensloop van mensen. Sluit niet alleen met belanghebbende sectoren akkoorden af, maar betrek de groep die structureel niet meedoet: de burger.”