Lezen: literatuur

1. Ze raakt verzeild in een politiek en religieus conflict en moet dan vechten voor de toekomst van haar familie. De roman ”Lysbeth” van Marlies Medema (uitg. Mozaïek) gaat over het waargebeurde verhaal van Lysbeth Philips de Bisschop, die samen met haar man (een bekende remonstrant) midden in het conflict tussen de arminianen en de gomaristen terechtkomt. Medema houdt lezers een spiegel voor: geloof mag nooit samengaan met oneerlijk machtsvertoon. Goed onderzocht, mooi geschreven en vooral ook leerzaam.

2. De enige roman van Elisabeth Elliot, zendelinge uit Ecuador, verscheen dit jaar in een mooie heruitgave. ”Vertekend beeld” (uitg. Brevier) geeft een realistisch beeld van zendingswerk. Aan de hand van het verhaal over de idealistische Margareth Sparhawk maakt Elliot duidelijk dat het zendingsleven niet altijd zo rooskleurig is als mensen denken. Zo ziet Margareth lang maar weinig vrucht op haar werk. Tussen de regels door stelt Elliot vragen over het Godsbeeld die je aan het denken zetten.

3. Het verhaal van Suster Bertken, de Utrechtse kluizenares die 57 jaar lang vrijwillig opgesloten zat in de Buurtkerk, intrigeerde Frans Willem Verbaas zo dat hij besloot een boek over haar te schrijven. Met succes: ”Suster Bertken” (uitg. Mozaïek) is een fascinerende roman over een vrouw die eigenlijk een soort pastor was voor de hele stad. Verbaas weet knap haar isolatie te vangen (het verhaal speelt zich grotendeels af in een ruimte van een paar vierkante meter), maar laat ook haar geestelijke vrijheid zien.

4. Kerklieddichter Willem Barnard, die ook dichtte onder de naam Guillaume van der Graft, heeft een enorm oeuvre op zijn naam staan. In de driedelige uitgave ”In wind en vuur” (uitg. Skandalon) zijn niet alleen al zijn liederen en teksten verzameld, maar geven verschillende dichters, theologen en neerlandici ook uitleg bij deze teksten. Het project heeft tien jaar geduurd en dat is te merken aan de zorgvuldige samenstelling van de boeken. Een waardevol naslagwerk.

5. De vijftienjarige Groningse dorpsjongen Simon verhuist naar Enschede om daar op een kweekschool voor onderwijzer te studeren. Eerst moet hij wennen, maar dan leert hij zijn plek vinden. Langzaam wordt hij volwassen. ”De kwekeling” van Hans Werkman (uitg. KokBoekencentrum) is een boeiende coming-of-ageroman die gebaseerd is op de jeugd van de schrijver. „Een verhaal als een manier om de tijd te stollen”, zoals Werkman het omschreef in een RD-interview.

Lezen: geschiedenis

1. Grote archiefvondsten of nieuwe ontdekkingen heeft het boek ”Reformatie in de Lage Landen, 1500-1620” (uitg. Prometheus) van Christine Kooi (1965) niet te bieden. Maar spannend en vernieuwend is het wel: het biedt een knap overzicht van de 16e-eeuwse
   religiegeschiedenis van de Nederlanden. Er blijkt een Amerikaanse hoogleraar –met de blik van de buitenstaander– voor nodig om eindelijk de grote lijnen te trekken in een mooi en helder geschreven boek.

2. Niet minder dan 750.000 Afrikanen zijn als slaaf verhandeld op de slavenmarkt van Zanzibar, een eiland aan de oostkust van Afrika. In 1873 dwong Groot-Brittannië de sultan van Zanzibar tot het sluiten van de plaatselijke slavenmarkt. Een kwarteeuw later was het gedaan met de onafhankelijkheid van het sultanaat. In ”De Zanzibar-driehoek” (uitg. Athenaeum) reconstrueert historicus Martin Bossenbroek de Oost-Afrikaanse mensenhandel in de 19e eeuw. Winnaar van de Libris Geschiedenis Prijs 2023.

3. De kathedraal van Antwerpen is een imposant bedehuis waar je in alle rust kunt ronddwalen, kunst kijken en sfeer snuiven. Hoe anders was dat vijf eeuwen terug. Rust was ver te zoeken en de geur die er hing was een mengsel van lijklucht en wierookwolken. In ”De geuren van de kathedraal” (uitg. Lannoo) laat Wendy Wauters op overtuigende wijze zien hoe onze voorouders in de 15e en 16e eeuw deze kathedraal moeten hebben ervaren. Ze focust daarbij op de zintuigen.

4. Wereldberoemd werd Anne van der Bijl toen hij in 1967 zijn ervaringen als Bijbelsmokkelaar achter het IJzeren Gordijn liet optekenen. Van het levensverhaal van de oprichter van Open Doors zijn miljoenen exemplaren verkocht, in meer dan dertig talen. Maar in het Nederlands werd zijn autobiografie ”God’s Smuggler” niet uitgegeven. Tot dit jaar, ruim een halve eeuw later. ”Gods smokkelaar” (uitg. Open Doors) maakt nog altijd grote indruk en laat de lezer nadenken over de radicaliteit van zijn eigen geloof.

5. Willem V (1748-1806) staat bekend als een zwakke, chaotische, onvolwassen en besluiteloze stadhouder die sterk afhankelijk was van zijn voogd en raadsman, de hertog van Brunswijk. Zijn biograaf Olaf van Nimwegen corrigeert dit beeld in ”Willem V. De laatste stadhouder van Nederland 1748-1806” (uitg. Prometheus). Deze biografie verdient waardering omdat hierin, naar de woorden van historicus A.Th. van Deursen, recht wordt gedaan aan dode mensen.

Lezen: kinderboeken

1. Het prentenboek ”Twee schatjes van ratjes” (uitg. Gottmer) speelt zich af op een ongebruikelijke plek: de vuilnisbelt. De hoofdpersonen, twee jonge ratjes, zijn al levendig – maar ook hun pittige tante kan er wat van. Auteurs Erik van Os en Elle van Lies­hout schrijven in meeslepend rijm met een fijn metrum over de ratjes, die van hun tante absoluut niet aan de boterham met kaas en stroop mogen zitten. Thé Tjong-Khing brengt zó veel dynamiek in de tekeningen, en zó veel drama dat het verhaal nog wervelender wordt.

2. Kinder- en jeugdboekenauteur Ted van Lieshout dook voor ”Rozen voor de zwijnen” (uitg. Leopold) diep in het beroemde spreekwoordenschilderij van Pieter Bruegel. Van Lieshout is een goede gids die je als verteller aanspreekt, aan de hand neemt en zo de uithoeken van het schilderij laat verkennen. Zijn associatieve aanpak maakt dat je wilt dóórlezen. Een boek als dit is niet voor elk kind weggelegd, maar het is sowieso een schitterende uitgave voor in de klas: van basisonderwijs tot middelbare school.

3. Ingetogen en indringend, ”Suikerland” (uitg. Querido), een boek voor tienplussers over slavernij, is het allebei. Auteur Henna Goudzand Nahar geeft twee Afrikaanse kinderen een stem. Ze worden geroofd uit hun dorp, totaal onwetend van wat er met hen gebeurt. Die naïviteit geeft het bijzonder geïllustreerde boek zijn kracht. Het laat je nadenken over machtsverhoudingen, óók tussen Afrikanen onderling. Gruwelijkheden zijn sober beschreven en aan het slot van het verhaal gloort hoop.

4. In ”Woestijnkind” (uitg. De Banier, serie ”Vervolgde Kerk”) schrijft Arna van Deelen het verhaal van Sahra, een nomadenmeisje uit Somalië. Ze hoort de stem van Isa, wil Hem kinderlijk volgen, waarna haar familie haar verstoot en uithuwelijkt. Het boek maakt indruk: het laat zien hoe zwaar het voor een christen is om te leven in een land als Somalië. Tegelijkertijd houdt het een spiegel voor: wat doen christenen in Nederland met hun vrijheid? Is daarnaast beeldend en inlevend geschreven.

5. Hoe vind je als opgroeiende tiener je weg als je in een gesloten orthodox-Joodse gemeenschap leeft? Om Yehuda Rosen heen rukt het antisemitisme op en bovendien is hij verliefd op een niet-Joods meisje, wat streng verboden is. In ”Het (niet zo) orthodoxe leven van Hoodie Rosen” (uitg. KokBoekencentrum) van Isaac Blum botst het tussen twee werelden, een relevant thema. Hoodie –zijn niet-aflatende, vaak sarcastische humor, zijn zoeken naar de grenzen– is zo neergezet dat hij je lang bijblijft.

Lezen: kerk & theologie

1. Steeds minder christenen geloven dat de hel bestaat. Prof. dr. Arnold Huijgen deed in september stof opwaaien door bij de academische jaaropening van de Protestantse Theologische Universiteit in de Nicolaïkerk in Utrecht te spreken over „herontdekking van de hel”. Over diezelfde thematiek schreef hij het essay ”Waarom de wereld een hel nodig heeft” (uitg. KokBoekencentrum). Een gedurfde, maar ook bekritiseerde poging om de relevantie van de hel voor de huidige maatschappij duidelijk te maken.

2. Ds. H. Brons, predikant van de Gereformeerde Gemeenten, promoveerde in juni op een boeiend onderzoek naar de preken van de zeventiende-eeuwse predikant Abraham Hellenbroek. In zijn dissertatie ”Abraham Hellenbroek als prediker” (uitg. Labarum Academic) laat hij zien dat deze predikant in zijn preken dicht bij de Schrift bleef en gericht was op het behoud van de hoorders. De manier waar op Hellenbroek zijn preken maakte is ook voor predikanten in deze tijd leerzaam.

3. In de koude westerse, seculiere cultuur voldoet het ”piëtistische bekeringsdrama” niet meer, vindt missioloog prof. dr. Stefan Paas. In ”Vrede op aarde” (uitg. KokBoekencentrum) doet hij een poging om de boodschap van heil en redding te verbinden met de vragen van deze tijd: het zoeken naar rechtvaardigheid, duurzaamheid en verbinding tussen mensen. Een relevante, maar niet onomstreden studie die bijdraagt aan de bezinning op deze thematiek.

4. Met de publicatie van het vijfde deel kwam dit voorjaar de ”Encyclopedie Nadere Reformatie” (uitg. KokBoekencentrum) gereed. De eerste twee delen bevatten biografieën van nadere reformatoren; de drie overige gaan over thema’s waarmee de nadere reformatoren zich bezighielden, zoals het aanbod van genade, haardracht, prediking, slavernij, en vierschaar. De encyclopedie is het levenswerk van prof. dr. W.J. op ’t Hof en geeft een uitputtende karakteristiek van de Nadere Reformatie.

5. De verzoeningsleer is een wezenlijk onderdeel van het christelijk geloof. In de studie ”Verzoening door voldoening” (uitg. De Banier) buigen acht theologen uit de Gereformeerde Gemeenten zich over de betekenis van het begrip ”verzoening” en het belang ervan voor prediking, geloofsleven en pastoraat. Het boek heeft een actuele spits: er wordt ingegaan op nieuwe theologische ontwikkelingen, zoals de discussie over verzoening rond mannen als Den Heyer en Reinier Sonneveld.

Lezen: psychologie & gezondheid

1. In samenwerking met Helpende Handen schreef Nadia van Dam (pseudoniem) een boek over leven met autisme. In ”Veerkracht. Mijn levensverhaal over psychische kwetsbaarheid en weerbaarheid” (uitg. Den Hertog) geeft deze jonge vrouw uit reformatorische kring een inzichtgevend inkijkje in haar gedachten en gevoelens vanaf haar kindertijd. Met dit boek hoopt ze haar worstelingen, ook rond suïcidaliteit, bespreekbaar te maken. Ieder hoofdstuk sluit af met adviezen.

2. In de gewone, alledaagse beslommeringen kan Gerjanne van Lagen iets bijzonders zien. Zonder opsmuk, maar in trefzekere typeringen komen situaties tot leven in ”Gezinsstilleven. Mijmeringen van een moeder” (uitg. De Banier). Wie de Terdegeblogs over haar dochter Fieke las, kent haar schrijfstijl inmiddels. Als lezer ga je je vanzelf met haar verbonden voelen. De eerlijkheid werkt daarin ook mee. Gerjanne geeft woorden aan twijfels, moeiten, vermoeidheid en gedoe in het gezin.

3. Over de zwijgcultuur in de zorg schrijft Jim Reekers, die als arts en wetenschapper deze wereld van binnenuit kent. In ”De medische omerta. Over horen, zien en zwijgen in het zorgstelsel” (uitg. De Arbeiderspers) laat hij zien hoe artsen en de medische industrie gebruikmaken van de commerciële mogelijkheden. En hoe een arts het zwijgen ertoe doet als een collega erg ruim indiceert. De schrijver weet ook hoe het beter kan: vraag je af of je de behandeling ook aan jezelf zou adviseren.

4. De boeken die psychiater Esther Fenema schrijft, krijgen in veel media aandacht. Samen met Joost Röselaers gaat ze in haar recentste boek ”De leegte voorbij” (uitg. Prometheus) op zoek naar wat mensen verbindt in een tijd waarin kerk en religie voor veel Nederlanders hebben afgedaan. Om op het spoor te komen wat het gezamenlijke verhaal van al die individuen is, interviewen ze diverse mensen, onder wie Dirk de Wachter (psychiater), Stefan Paas (theoloog) en Beatrice de Graaf (terrorisme-­expert).

5. Schrijver Arjet Borger en illustrator Linda Bikker brengen met de serie van Saar en Jop gespreksstof het gezin in, over onderwerpen waar niet alle ouders even makkelijk over praten. In eerdere delen gaat het over seksualiteit. Het nieuwste deel heet ”Saar en Jop over verschillende gezinnen” (uitg. Ark Media). In dit deel maken de kinderen kennis met een jongen van gescheiden ouders en leren ze aan de hand van verschillende illustraties nadenken over andere culturen en geloven.

Lezen: christelijke romans

1. ”Onder de magnolia” (uitg. KokBoekencentrum) van de Amerikaanse auteur T.I. Lowe speelt zich af in South Carolina in 1980. Austin Foster is nog maar een tiener als haar moeder sterft in het kraambed. Terwijl haar vader, lekenprediker in een piepkleine gemeente, zich verliest in zijn verdriet, komt de zorg voor haar broertjes en zusjes volledig op Austins schouders terecht. Een meeslepende coming-of-ageroman die de lezer recht in het hart raakt. Een van de mooiste romans van het jaar.

2. ”Zo hoog als de hemel” van Susie Finkbeiner (uitg. KokBoekencentrum) speelt zich af in Amerika aan het eind van de jaren zestig. Annies vader vocht in de Koreaoorlog en keerde als een totaal andere man terug. Hij leed zo erg aan de oorlog dat hij zijn gezin verliet. Dan meldt Annies broer Mik zich aan voor de oorlog in Vietnam. Finkbeiner laat op ontroerende wijze zien wat het komen en gaan van vader en zoon doet met een gezin in een turbulente tijd. Een roman met een krachtige boodschap van hoop.

3. De Amerikaanse schrijfster Cathy Göhlke is in Nederland vooral bekend van de bestseller ”Amelie, het meisje dat er niet mocht zijn” (2015). Ook haar andere romans worden goed ontvangen. Dit jaar verscheen ”Weg van harmonie” (uitg. Den Hertog), een prachtige roman over slavernij, discriminatie en onderdrukking. Göhlke verbindt de levens van twee vrouwen met elkaar. Ze vechten beiden, maar elk in een andere tijd, voor gerechtigheid en vrijheid.

4. ”De vergeten spionne” (uitg. KokBoekencentrum) van Sarah Steele is gebaseerd op documenten en bronnen uit de oorlog en is in de lange rij historische romans een waardevolle toevoeging. Het verhaal draait om de pianiste Sophie Clément. Ze verdween in 1941 in bezet Parijs na een optreden voor de Gestapo. Vijftig jaar na dato, als de documenten van die tijd worden vrijgegeven, ontdekt historicus Amy dat Clément een beruchte Franse spionne was. Maar dat is niet het hele verhaal.

5. ”De meester van Warschau” (uitg. KokBoekencentrum) van Mario Escobar is een boeiende en fijnzinnige historische roman over het lijden van Poolse Joden in Warschau. Janusz Korczak, directeur van een Joods weeshuis, zet met zijn vrienden alles op alles om de kinderen te beschermen tegen ziekte en honger als deze worden ondergebracht in het Joodse getto. Zo creëert Korczak met de andere medewerkers en bewoners van het weeshuis een baken van hoop in donkere tijden.

Luisteren: muziek

1. Samen zingen in lijn met Calvijn: wat dat is? Voor een antwoord op die vraag konden liefhebbers in oktober naar Hendrik-Ido-Ambacht. Daar werden een avond lang psalmen gezongen: ritmisch, in een aardig tempo en in hun geheel. Rien Donkersloot zat achter het orgel – dat orgel was dan weer niet in lijn met Calvijn. Eerder hadden Job van Boven en Jan Hogendoorn al avonden belegd in Delfshaven (met Gerben Budding) en Kampen (met Sietze de Vries). Wat de twee voor 2024 in petto hebben, is nog niet duidelijk.

2. Ook dit jaar boog Ars Musica zich over de pennenvruchten van Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847). Die inspanningen waren onderdeel van het zevenjarige project ”Felix”, dat in 2022 van start ging. Dit jaar stond het wonderkind Felix centraal. In 2024 richt het muziekgezelschap zich onder leiding van dirigent Patrick van der Linden op de innige band tussen Felix en Fanny, de getalenteerde zus van de componist. Toen Fanny in 1847 stierf, brak het hart van Felix.

3. De Alkmaarse organist Pieter van Dijk rondde afgelopen jaar een groots project af: in zes jaar tijd zette hij alle orgelwerken van Bach op cd. Het hele project beslaat 10 albums met in totaal 21 cd’s. Uiteraard is op de cd’s het Van Hagerbeer/Schnitgerorgel in de Grote of Sint-Laurenskerk in Alkmaar veelvuldig te horen – daar is Van Dijk al jaren organist. Maar de musicus trok ook naar Purmerend, Freiberg, Ponitz, Harlingen, Bolsward, Hamburg, Lübeck en Trondheim om de orgels die zich daar bevinden te etaleren met muziek van Bach.

Luisteren: podcasts

1. Een oorlog komt nooit goed uit, maar ”deskundigen” en ”duiders” behoren tot de beroepsgroepen die er garen bij spinnen. Dat geldt ook voor Arend-Jan Boekestijn en Rob de Wijk. Hun podcast hoorde in 2023 tot de best beluisterde van Nederland. Het conflict in Oekraïne was er al voor 2023, maar de oorlog in Gaza kwam erbij. Behalve in deze BNR-podcast trad het duo ook op in volle theaters. Een trend, waaraan ook de generaals buiten dienst Mart de Kruijf en Peter van Uhm van de podcast Veldheren meededen.

2. Het RD lanceerde in 2023 diverse nieuwe podcasts, waaronder de wekelijkse actualiteitenpodcast Sprekend RD. Aan de formule van de bestaande opvoedpodcast Bij ons thuis werd geschaafd. En ten slotte kwamen er thematische podcasts, zoals Werk in de kerk, over het pastorieleven, en rond de verkiezingen Bellen met Den Haag. Die laatste serie loopt nog, politiek redacteur Jakko Gunst praat daarin met podcastredacteur Arno Lagendijk over de kabinetsformatie.

3. De podcast Napleiten won in 2023 ook de Dutch Podcast Awards voor beste podcast. De formule houdt in dat afgesloten rechtszaken worden besproken met direct betrokken juristen. Hoe de officier van justitie de zaak aanpakte, welke scenario’s de rechter moest afstrepen of hoe de verdediging zich voorbereidde: het komt allemaal aan de orde. Uiteindelijk ontstaat zo niet alleen een beeld van hoe in Nederland het recht zijn beloop krijgt, maar is er ook sprake van een boeiende vertelpodcast.

Meer overTerugblik 2023