Winst voor de PVV, dat zat eraan te komen. Maar 37 zetels had niemand verwacht. Wilders heeft als voorman van de grootste partij het recht om het voortouw te nemen bij een nieuw te vormen kabinet. Daarbij komt dat hij als overduidelijke winnaar van de verkiezingen niet zomaar aan de kant gezet kan worden. Om te beginnen heeft de PVV-leider steun nodig van de VVD.

De liberalen zitten stevig in hun maag met de verkiezingsuitslag. Yeşilgöz had het precies andersom uitgedacht. De VVD zou de grootste worden met de PVV als bruikbare, niet op voorhand uitgesloten coalitiepartner, bedoeld voor stevige migratiedeals.

Tot op de dag voor de verkiezingen geloofde Yeşilgöz niet dat de PVV de grootste zou kunnen worden. Mocht dat toch gebeuren, maakte ze in radioprogramma Sven Op 1 duidelijk, dan zou de VVD niet deelnemen aan een kabinet-Wilders. In dat geval sloot de VVD-leider PVV-kiezers alsnog uit.

Het gevreesde scenario werd woensdagavond werkelijkheid. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Is de strategische misstap van de VVD er de oorzaak van dat Wilders de grootste werd? Een terugblik op een samenspel van factoren.

Het was Wilders zelf die, al direct op de avond dat het kabinet was gevallen, zijn partij aanbood als regeerpartner. De asielstroom indammen kan niet zonder de PVV, redeneerde hij. „Mijn partij is er klaar voor.”

Koerswijziging

Terug van zomervakantie verklaarde kersvers partijleider Yeşilgöz –nadat VVD-Kamerlid Brekelmans reeds een balletje had opgegooid in Elsevier Weekblad– dat ze de PVV niet langer op voorhand uitsluit. Een koerswijziging, want onder premier Rutte had de VVD de partij van Wilders consequent uitgesloten. Rutte steunde Yeşilgöz overigens in haar besluit. „De tijd schrijdt voort, er zijn nieuwe verkiezingen; ik vind haar lijn verstandig”, zei hij tijdens zijn wekelijkse persconferentie.

Yeşilgöz daagde de PVV-leider uit zich constructief op te stellen. „Laat hem vooral met zijn plannen komen”, blikte ze vooruit naar het PVV-verkiezingsprogramma. Wilders presenteerde een maand later een program waarin hij hier en daar een zin aanpaste, maar niet van toon veranderde.

Een week voor de verkiezingen deed de PVV-leider dat wel. Om te beginnen bij televisieprogramma Nieuwsuur. De islam is niet langer het allerbelangrijkst voor de PVV, maakte Wilders duidelijk. Aan de onderhandelingstafel zou hij voor zijn kiezers knokken voor betere deals op gebied van immigratie, asiel, zorg en bestaanszekerheid. „Er zijn belangrijkere prioriteiten”, stelde de man die zich sinds de oprichting van zijn partij profileerde met anti-islamstandpunten.

De mildere toon blijkt het weekend voor de verkiezingen daadwerkelijk kiezersstromen op gang te brengen. Opiniepeiler Maurice de Hond voorspelt als eerst een koppositie voor de PVV, die door latere peilingen bevestigd wordt.

Dienen

Deze virtuele werkelijkheid dwingt Yeşilgöz haar standpunt scherper te formuleren. Wat doet de VVD als de PVV de grootste zou worden, luidt een dag voor de verkiezingen plots de vraag aan VVD-leider Yeşilgöz. Ze zegt in een radio-uitzending niet te willen dienen onder premier Wilders. Daarmee sluit de politica de PVV alsnog uit − hoewel ze het niet ziet gebeuren dat die partij de grootste wordt. De kiezer besloot uiteindelijk anders.

Het was PVV-leider Wilders die direct na de val van Rutte IV zinspeelde op een constructieve rol voor de PVV. De ruimte die Yeşilgöz hem daarvoor bood, was cruciaal. Pas in de week voor de verkiezingen wist Wilders daadwerkelijk een mildere toon aan te slaan. De peilingen bevestigden een opmars, de kiezer deed de rest.